عوامل قساوت قلب و راههای درمان آن

پرسش: چه عوامل و اسبابی موجب قساوت قلب انسان ‏ می شود؟ و راه درمان آن چیست؟

عوامل قساوت قلب در قرآن و روایات

1-یکی از مهمترین عواملی که موجب قساوت قلب می شود گناه و معصیت است که قلب انسان را تیره و آلوده می کند.

خداوند در مورد گروهی از افراد که دچار قساوت قلب شده و هنگام ابتلا به مصیبت­ها وبلاها به درگاه خداوند زاری و تضرّع نمی­کنند، می­فرماید:

«فَلَوْ لَا إِذْ جَاءَهُم بَأْسُنَا تَضرََّعُواْ وَ لَکِن قَسَتْ قُلُوبهُُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَنُ مَا کَانُواْ یَعْمَلُون»‏. انعام/43»

«پس چرا هنگامی که عذاب، به آنها رسید زاری نکردند؟ ولیکن دلهایشان سخت شد و شیطان آنچه را که انجام می‌دادند برای آنها آراست.»

از آیه می­توان استفاده کرد که علّت دچار شدن این افراد به قساوت قلب انجام دادن کارهای زشتی بود که شیطان برای آنها زیبا جلوه داده بود. تمامی گناهان که از جمله این امور می­باشند، در نهایت انسان دل انسان را سخت کرده و وی را به قساوت قلب دچار می­کند.

امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه کریمه‏ کَلَّا بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ‏: «این چنین نیست که آنها مى‏ پندارند که آیات ما افسانه باشد، بلکه اعمالشان چون زنگارى بر دل هایشان نشسته است.» فرمود: هیچ بنده ‏اى نیست مگر آنکه در دلش نقطه سفیدى است و هرگاه گناهى کند در قلب او نقطه سیاهى پدیدار شود که اگر توبه کند آن سیاهى برود و اگر دنبال گناه رود سیاهى افزایش مى ‏یابد تا آنجا که همه‏ سفیدى دل را فراگیرد و این سفیدى بر سیاهى افزایش مى‏ یابد تا آنجا که همه سفیدى دل را فراگیرد و چون این سفیدى از سیاهى گناهان پوشیده شود، دیگر صاحب آن دل سیاه، هرگز به خوبى و صلاح برنگردد. و این فرموده خداوند است که فرمود: کَلَّا بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ‏

2- دیگر عاملی که موجب قساوت قلب است بی توجهی به آیات و نشانه های الهی

خداوند در سوره‌ی بقره پس از اشاره عدم توجّه بین اسرائیل نسبت به آیات و معجزات الهی و تمرّد آنها نسبت به فرامین و دستورات الهی خطاب به ایشان می­فرماید:

«ثمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُم مِّن بَعْدِ ذَالِکَ فَهِىَ کاَلحِْجَارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً وَ إِنَّ مِنَ الحِْجَارَهِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ وَ إِنَّ مِنهَْا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ وَ إِنَّ مِنهَْا لَمَا یهَْبِطُ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون» بقره/74

«سپس دلهای شما بعد از آن مانند سنگ سخت شد یا سخت‌تر از آن و پاره‌ای از سنگ‌هاست که نهرها از آن روان شود و بعضی از آنهاست که شکافته می‌شود و آب از آن بیرون می‌آید و برخی از آنهاست که از ترس خدا فرو می‌ریزد و خداوند از آنچه می‌کنید غافل نیست.»

سرنوشت بنی اسرائیل درست عبرتی برای تمام کسانی که از کنار آیات الهی می­گذرند و یب­توجّه به آنها راه سرپیچی از اوامر و فرامین الهی را در پیش می­گیرند. در حقیقت باید گفت « کسانی که معجزه و بیّنه الهی را ببینند و به جهت گرایش حسّی در معرفت شناسی از آن اعراض کند قلبشان دچار قساوتی شدیدتر از قساوت سنگ می‌شود که مصداق روشن چنین قساوتی دلهای بنی اسرائیل است.

در آیه مورد بحث که به قساوت و سنگدلی بنی اسرائیل پرداخته می‌گوید بعد از این ماجر و دیدن این گونه آیات و معجزات و عدم تسلیم در برابر آنها، دلهای شما سخت شد همچون سنگ یا سخت‌تر، چراکه پاره‌ای از سنگها می‌شکافد و از آن نهرها جاری می‌شود یا لااقل پاره‌ای از آنها می‌شکافد و قطرات آب از آن تراوش می­کند و گاه پاره‌ای از آنها از خوف خدا فرو می‌افتد اما دلهای شما از این سنگ‌ها نیز سخت‌تر است نه چشمه عواطف و علمی از آن می‌جوشد و نه قطرات محبتی از آن تراوش می‌کند و نه هرگز از خوف خدا می‌تپد.

3- پرخورى‏ و زیاده ‏روى درخوردن و آشامیدن، سنگ‏دلى و قساوت قلب مى‏ آورد.

ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام روایت مى‏ کند: «انّ البطن لیطغى من اکله و اقرب ما یکون العبد من اللّه اذا خفّ بطنه و ابغض ما یکون العبد الى اللّه اذا امتلأ بطنه»: (شکم از ناحیه خوردنش طغیان مى ‏کند و نزدیک‏ترین حالت بنده به خداوند وقتى است که شکمش سبک باشد و مبغوض ‏ترین حالت بنده نسبت به خدا وقتى است که شکمش پر باشد).

مکارم الاخلاق از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت مى‏ کند: «لا تمیتوا القلوب بکثره الطّعام و الشّراب فانّ القلوب تموت کالزّرع اذا اکثر علیه الماء»: (قلبهاى خود را با زیاده ‏روى در خوردن و آشامیدن نمیرانید؛ زیرا که قلبها مانند زمین کشتزار، وقتى آب زیاده داده شد مى‏ میرد.) یعنى باتلاق و لجنزار مى ‏شود و دیگر قابل کشت نیست.

و قال الصادق علیه السّلام: «لیس شى‏ء اضّر لقلب المؤمن من کثره الاکل و هى موّرثه شیئین قسوه القلب و هیجان الشّهوه»: (هیچ چیزى ضررش براى قلب مؤمن بیشتر از پرخورى نیست که نتیجه‏ اش قساوت قلب و تحریک شهوت است.)

و قال النبى صلّى اللّه علیه و آله و سلّم: «من تعوّد کثره الطّعام و الشّراب قسی قلبه»: (هرکس در خوردن و آشامیدن زیاده ‏روى کند و آن را استمرار دهد، قسّى القلب مى‏ شود).

و قال امیر المومنین علیه السّلام: «ایّاکم و البطنه فانّها مقساه للقلب مکسله عن الصّلاه مفسده للجسد»: (از شکمبارگى و پرخورى حذر کنید؛ زیرا که قلب را قسى (سخت) مى ‏کند و انسان را از نماز کسل مى‏ کند و بدن را خراب مى‏ نماید.)

توجه به این نکته لازم است که این پرخوری ها که باعث سختى و سفتى دل مى ‏شود، مربوط به غذاهاى حلال است، اما اگر غذا حرام باشد، مسّلم است که حتى یک لقمه از آن هم، سبب قساوت مى‏ شود و انسان را به تیره ‏بختى مى‏ کشاند.

4- یکی دیگر از عواملی که در قرآن و روایات به آن اشاره شده استآرزوهاى طولانى‏ آرزوهاى دور و دراز و خواهش هاى دنیوى و خواسته‏ هاى نفسانى است که موجب قساوت قلب است.

«أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُواْ أَن تخَْشَعَ قُلُوبهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ مَا نَزَلَ مِنَ الحَْقّ‏ِ وَ لَا یَکُونُواْ کاَلَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیهِْمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبهُُمْ وَ کَثِیرٌ مِّنهُمْ فَاسِقُون.» حدید/16

آیا برای کسانی که ایمان آوردند وقت آن نرسیده که دلهایشان نرم شود و به ذکر خدا و بدانچه پیامبر از حق فرود آورد؟ و باید مانند کسانی نباشد که از پیش کتاب به ایشان داده شد و زمان بر آنها به درازا کشید و دلهایشان سخت شد و بیشتر آنها بدکار شدند.

در این آیه شریفه عتابی است از ناحیه‌ی خداوند به مؤمنین به خاطر قساوتی که دلهایشان را فراگرفته و در مقابل ذکر خدا خاشع نمی‌شوند حتّی کتابی هم که از ناحیه خداوند نازل شده آن را نرم نمی‌کند و در آخر اینکه ایشان را به حال اهل کتاب تشبیه می‌کند که کتاب خدا بر آنان نازل شد و در اثر آرزوهای طولانی دلهاشان دچار قساوت گردید. ولذا مؤمنان باید هوشیار باشند که اگر همانند اهل کتاب و مشخّصاً اهل یهود دچار آرزوهای طول و دراز شوند و در بند آنها گرفتار آیند، این مسئله باعث می­شود تا به قساوت قلب دچار شوند و نتیجه‌ی چنین امر آن خواهد شد که در مقابل ذکر خدا خاشع نبوده و پیام الهی برای آنها کارگر نباشد.

امیر المومنین علیه السّلام فرمودند: «فامّا اتّباع الهوى فیصدّ عن الحقّ و امّا طول العمل فینسى الآخره»: (و امّا پیروى از هوا و هوس انسان را از حق بازمى ‏دارد و آرزوى طولانى آخرت را از یاد انسان مى ‏برد.) آرزوهاى طولانى که معمولا انسان به آن نمى‏ رسد به گونه‏ اى انسان را به خود مشغول مى‏ کند که وقت و امکانات خود را صرف رسیدن به آن مى‏ کند که نمونه ‏اى از قساوت قلب است. البته امید و آرزوى مثبت براى هر انسانى لازم و سازنده است و باعث حرکت و تلاش است، از نبى اکرم صلّى اللّه علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمود: «الامل رحمه لامتّى و لو لا الامل ما رزقت والده ولدها و لا غرس غارس شجرا» (آرزو براى امت من رحمت است و اگر آرزو نمى ‏بود، هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمى‏ داد و هیچ باغدارى درختى را نمى‏ کاشت.)

5- پرگوئى از سخن حرام‏

پنجمین عامل قساوت قلب، پرگوئى در سخن حرام است؛ مثل دروغ، غیبت، تهمت، آبروریزى، سخن‏ چینى، کشف سرّ مؤمن و حرف هاى بى‏ فایده و باطل، اشتغال به لهو و لعب، شهادت ناحق، افتراء بر خدا و رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم.

امام صادق علیه السّلام فرمود: عیسى علیه السّلام مى‏ فرمود: «زیاد سخن نگوئید در غیر ذکر خداوند. به راستى آنان که پرگوئى مى‏ کنند در غیر ذکر خدا، دلهایشان داراى قساوت است لکن خودشان نمى ‏دانند.»

از دیگر عواملی که در روایات درباره قساوت قلب ذکر شده است:
1- دوستی شهوات: کسی که دلش با دوستی شهوات دنیایی باشد قلب او از یاد خدا محجوب می گردد.
2- کثرت کلام و زیاد سخن گفتن به غیر ذکر خدا قساوت قلب می آورد.
3- آرزوهای بلند دنیایی: خداوند به حضرت موسی فرمود: ای موسی! آرزویت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت و انعطاف ناپذیر می شود.
4- رفت و آمد با دوستانی که اهل بی بند و باری و حرام باشند.
5- پیامبر فرمود: چهار چیز قلب را می میراند: 1- گناه بر روی گناه افزودن 2- هم سخن شدن زیاد با زنان 3- بگو مگو کردن با احمق – تو می گویی و او می گوید و هرگز به راه نمی آید – 4- همنشینی با مردگان. عرض شد یا رسول الله منظور از مردگان چیست؟ فرمود: هر توانگر خوش گذران. هم چنین از امیر مؤمنان روایت شده: اشکها خشک نمی شوند مگر به سبب سختی دلها; و دلها سخت و سنگین نمی شوند مگر به سبب فزونی گناه
6- خندیدن زیاد
7- شنیدن لهو و لعب، چه در قالب موسیقی مناسب مجالس لهو و لعب و چه در قالب حرف های پراکنده دوستان( البته باید توجه داشته باشیم که مراد از حرف های پراکنده، حرف هایی است که ثمره مفید دنیایی و اخروی نداشته و باعث غفلت انسان نیز می شود. این طور نیست که شاد بودن، موجب قساوت قلب شود. البته شادی باید هدایت شده باشد.)
8- دنبال شکار رفتن برای تفریح
9- امام صادق علیه السلام: خداوند متعال به موسی(علیه السلام) وحی فرستاد که ای موسی از فزونی اموال خوشحال مباش، و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن; چرا که فزونی مال غالبا موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من قلب را سخت می کند.

راهکارهایی برای درمان و مبارزه با قساوت قلب
1- توبه: امام صادق علیه السلام می فرماید برای قلوب زنگار است مانند زنگاری که بر مس است پس آن را با استغفار جلا دهید.
توبه سه رکن دارد 1- پشیمانی از انجام گناه 2- تصمیم بر ترک گناه 3- جبران گذشته
2- کم کردن آرزوهای دنیایی
3- عبادت خداوند: در زندگی جایی برای عبادت باز کنیم.
4- صدقه دادن و با فقرا رفت و آمد کردن و دیدن محیط زندگی آنان نیز در رفع قساوت و زنگار دل مفید است.
5- معاشرت با انسان های مؤمن و با ایمان
6- ترک مخاصمه و جدل و دعوا
7- ترک جدی گناهان که از همه مهم تر است.
8- شنیدن موعظه ها، خصوصاً سخنان حکمت آمیز ائمه معصومین علیهم السلام ( مانند نهج البلاغه خصوصاً بخش حکمت ها و مباحث دنیا
9- پیامبر فرمود: این قلوب را زنگار می گیرد هم چنان که آهن را زنگار می گیرد وقتی آب به آن رسد. گفته شد جلاء آن چیست؟ حضرت فرمود: زیادی یاد مرگ و تلاوت قرآن.
10- رفتن به مجالس علم. زیرا خداوند قلب ها را با نور حکمت زنده می گرداند هم چنان که زمین مرده را به باران زنده می کند.
11- اطعام به مساکین و رسیدگی به یتیمان، قلب انسان را نرم می کند.
12- امام علی علیه السلام می فرماید: قلبت را با موعظه زنده کن … و او را با یاد مرگ ذلیل گردان[ و خاشع کن]….. و اخبار گذشتگان را بر او عرضه نما.
13- برای قلب جلائی غیر قرآن نیست.
14- تفکر، حیات و زندگی قلب است.
15- روزه گرفتن نیز انسان را به خود آورده و در رفع زنگار قلب مفید است.
16- خواندن ادعیه ای که از معصومین علیهم السلام رسیده و توجه به معانی بلند آنها بسیار مؤثر است. مناجات خمسه عشر که در مفاتیح الجنان آمده، بسیار زیباست. (این مناجات مشتمل بر پانزده دعاست با نام های مناجات التائبین، مناجات الشاکرین، مناجات الخائفین، مناجات المفتقرین و … که مناسب حال هر انسانی در این دعاها ، مضامین زیادی آمده است.)
17- عبادت با توجه: به عنوان مثال وقتی می خواهیم نماز بخوانیم فکر کنیم آخرین نمازمان است.

در نتیجه‌ قساوت قلب از جمله بیماری های روحی به شمار می رود که عدم توجه به آن و کوتاهی در جهت درمان آن می­تواند انسان را از مراتب انسانی خارج کرده و در حدّ جمادات تنزّل دهد. عدم تمکین در مقابل سخن حق، دل سپردن به آرزوهای طول و دراز، زیرپاگذشتن عهد و پیمان از جمله اموری هستند که موجب قساوت قلب شده و در نتیجه انسان را همچون سنگی در مقابل وقایع پیرامون و درد و رنج دیگران بی­تفاوت می­سازد. برای جلوگیری از ابتلا به قساوت قلب باید هرچه بیشتر به ذکر الهی روی آورد و با بذل توجّه ویژه نسبت به نمازهای یومیه به عنوان بهترین مصداق ذکر الهی، هر چه بیشتر صفحه‌ی دل را صفا داد و آنر را در مقابل سخن حق و حقیقت نرم کرد.

منابع:
قلب سلیم، آیت الله دستغیب
اخلاق در قرآن، آیت الله مصباح یزدی
میزان الحکمه
بحار الانوار
نهج البلاغه
شرح و تفسیر دعاى أبوحمزه ثمالى ؛ ص238