نسبت بین عرفان و اسلام

پاسخ : باید ملاحظه کرد که آیا مى‏توان «عرفان و اسلام» را به معناى واقعى کلمه «عرفان اسلامى» دانست؛ یعنى، عرفانى که برخاسته از متن اسلام و منابع اصیل مذهبى مسلمانان است (مانند علم فقه، حدیث، تفسیر) و یا آنکه باید آن را عرفان مسلمانان دانست؛ یعنى، نوعى علم و معرفت و شیوه زندگى که ربطى به اسلام ندارد؛ جز آنکه اصحاب و پیروان آن، منتسب به اسلام بوده‏اند (مانند طب و ریاضیات مسلمانان)؟V}عرفان دینى و دین عرفانى، ص 37 و 38.{V در این خصوص سه دیدگاه وجود دارد: یکم. بسیارى از عارفان و متصوفه معتقدند: عرفان و تصوف، محض اسلام و اسلام محض است. ایشان همواره براى مطالب خود، از آیات قرآن و سنت نبوى و رفتار و گفتار امامان«علیهم السلام» شاهد مى‏آورند. اینان مى‏گویند: اعتقاد به حیات اخروى در اسلام، خیلى غلیظ است و این اعتقاد مستلزم بیهوده شمردن و ناپایدار دانستن خوشى‏ها و لذات دنیوى است: A}«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَهٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِى الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِى الْ‏آخِرَهِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ»{A؛ V}حدید (57)، آیه 20.{V؛ «بدانید که زندگى دنیا، در حقیقت، بازى و سرگرمى و آرایش و فخرفروشى شما به یکدیگر و فزونى جویى در اموال و فرزندان است. [ مثل دنیا ]چون مثل بارانى است که کشاورزان را رُستنى آن [ باران‏] به شگفتى اندازد، سپس [ آن کشت ]خشک شود و آن را زرد بینى، آنگاه خاشاک شود و در آخرت [ دنیا پرستان را ]عذابى سخت است و [ مؤمنان را] از جانب خدا، آمرزش و خشنودى است و زندگانى دنیا جز سراى فریبنده نیست». خود پیامبر«صلى الله علیه وآله» – که مصداق اسوه حسنه است A}«لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِى رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ»{A؛ V}احزاب (33)، آیه 21.{V – براى مسلمین مثالى بود از زهد و سادگى و عدم تکلف در زندگى و طبق روایات بسیار، ایشان علاوه بر عبادات واجب، شب‏ها مناجات نموده و گاهى انزوا پیشه مى‏کردند. همچنین عارفان مناسباتى میان انسان و خدا مطرح مى‏کنند که برگرفته از آیه A}«فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِى»{A؛ V}ص (38)، آیه 72.{V است. و یا مباحثى چون وحدت وجود را از آیاتى مانند: A}«اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»{A؛ V}نور (24)، آیه 35.{V و A}«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِى السَّماواتِ وَ ما فِى الْأَرْضِ ما یَکُونُ مِنْ نَجْوى‏ ثَلاثَهٍ إِلاَّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَهٍ إِلاَّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى‏ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَیْنَ ما کانُوا»{A، V}مجادله (58)، آیه 7.{V برداشت کرده‏اند و … بنابراین «اسلام»، یعنى «عرفان» و «عرفان»، یعنى «اسلام» و عرفان اسلامى به حقیقت و واقعیت از اسلام گرفته شده است؛ نه از مشرب‏هاى دیگر.V}عرفان دینى و دین عرفانى، ص‏38؛ عرفان اسلامى چیست، صص 25-30 و صص 107-114.{V دوم. این دیدگاه معتقد است: تصوف در میان مسلمانان، از آغاز پیدایش و نیز در مراحل تکاملى خویش، همواره تحت تأثیر فرهنگ‏هاى بیرون از حوزه اسلام بوده و در واقع از بیرون وارد حوزه اسلامى شده است؛ بدین صورت که مسلمانان در اثر تماس و آشنایى با راهبان مسیحى، عارفان هندى و فلسفه‏هاى یونانى، چنین راه و روشى را برگزیدند. بنابراین آنچه «عرفان اسلامى» خوانده مى‏شود، در واقع آمیخته‏اى است از آنچه که در این فرهنگ‏ها و تمدن‏ها وجود داشته است. البته این عناصر به دست مسلمانان – که از نبوغ و ذوق سرشارى برخوردار بودند – صورت نوینى به خود گرفت و تکامل یافت و به دست کسانى چون محى الدین عربى، به اوج خود رسید.V}نگا: نقد صوفى، صص 32 – 51.{V این عده معتقدند: تصوف در سطح جهان بینى و حوزه عملى و کردارى، به هیچ مذهب یا دین خاصى مربوط نیست و در واقع این یک نگرش انسانى است.V}دین و عرفان، صص 41 و 42. {Vگروهى از معتقدان به این دیدگاه برآنند که: در بستر تاریخ اندیشه و تأمل انسانى، سه جریان شناختى و اعتقادى عمده شکل گرفته است: جریان وحى (دین و قرآن)، جریان عقل (فلسفه و برهان) و جریان کشف (ریاضت و عرفان). این سه جریان از هم جدا بوده و هیچ ارتباطى به هم ندارند؛ بنابراین از اختلاط شان باید جلوگیرى کرد.V}مکتب تفکیک، صص 54 – 74. {Vبرخى از طرفداران این ایده، به کلمات ابن عربى تمسک کرده و مدعى‏اند: عرفان یک دین انسانى است که دین اسلام، آن را تأیید کرده است.V}دین و عرفان، صص 58 – 60.{V ابن عربى در فصوص الحکم مى‏گوید: «دین بر دو گونه است: دین الهى و دین انسانى. «دین الهى» آن است که خدا و پیامبران و جانشینان آنان به آن دعوت کرده‏اند و «دین انسانى» آن است که بشر ابداع کرده و خداوند هم آن را تأیید کرده است. دین الهى را خداوند برگزیده و آن را از دین خلق، برتر نهاده است … نظام رهبانیت و ریاضتى که بشر آن را ابداع و اختراع کرده است، شامل مجموعه‏اى از فرمان‏ها و قواعد مبتنى بر حکمت است که به وسیله هیچ یک از پیامبران و به آیین و شیوه شناخته شده بعثت، ابلاغ نشده است. امّا چون قواعد و اصول آن با نظام مشروع و حکم الهى سازگار است، خداوند آن را نیز همانند دین الهى، تأیید کرده است … مردم هم با پیروى از این نظام ریاضتى، خوشبخت شده و با مخالفت آن، موجب ناخشنودى حق خواهند بود.V} فصوص الحکم، فص یعقوبى (8). {V طرفداران این دیدگاه، مدعى‏اند: اسلام، دینى ساده و عمومى و خالى از هرگونه رمز و پیچیدگى است. علاوه بر آنکه آداب عرفانى، آدابى است که فقه اسلامى از آن بى خبر است. از نظر این گروه، نیکان و صحابه رسول اکرم«صلى الله علیه وآله» – که عرفاى متصوفه خود را به آنها منتسب مى‏کنند و آنان را پیشرو خود مى‏دانند – زاهدانى بیش نبوده‏اند و روح آنان از سلوک و توحید عرفانى بى‏خبر بوده است. درباره آیات و احادیثى که اهل تصوف بعدها براى تطبیق و ارتباط اصول و مبانى تصوف با آیین اسلام به آنها متوسل شده‏اند باید گفت: بسیارى از اینها مجهول و فاقد سند صحیح است و یا اینکه تصرفاتى در تفسیر آنها به عمل آمده و متأخران صوفیه، مطابق ذوق و مبانى خود، روایات را معنا کرده‏اند و نیز در معانى آیات بیشتر مرتکب تأویلات بعید و تفسیرهاى بى‏مورد شده‏اند. V}دین و عرفان، صص‏44 و 45؛ عرفان دینى و دین عرفانى، صص 40 – 42.{V سوّم. عرفان و تصوف نخستین مایه‏هاى خود را – چه در زمینه اندیشه‏ها و افکار (عرفان نظرى) و چه در قلمرو و روش و طریقه خاص زندگى (عرفان عملى) – از اسلام گرفته است؛ ولى باید به چند نکته توجه کرد تا مقصود این دیدگاه روشن شود. 3-1. این عرفان نه مانند علم و فقه و حدیث، صددرصد برخاسته از متون و منابع اسلامى و بدون تأثیر از افکار و فرهنگ‏هاى بیرون از حوزه اسلام است و نه مانند علم ریاضیات و طب، کاملاً وارداتى به شمار مى‏رود؛ بلکه حد وسطى میان آن دو است. هم اصول را از اسلام مایه گرفته است و هم تحت تأثیر جریان‏هاى خارج از جهان اسلام – به خصوص فلسفه اشراق – بوده است. البته اینکه عارفان چه اندازه توانسته‏اند قواعد و ضوابط صحیح براى اصول و مبانى اولى اسلامى بیان کنند و چه اندازه مقید بوده‏اند که از اصول واقعى اسلام منحرف نشوند جاى بررسى و تأمل دارد. و آیا عرفان اسلامى آنها را در خود جذب کرده و رنگ خود را به آنها داده و در مسیر خود از آنها استفاده کرده است و یا برعکس موج آن جریانات، عرفان اسلامى را در جهت مسیر خود انداخته است؛ مطلبى است که باید درباره آن پژوهش‏هاى بیشترى انجام گیرد. در هر صورت «عرفان اسلامى» سرمایه اصلى خویش را از اسلام گرفته است.V}آشنایى با علوم اسلامى، ج‏2، ص‏84؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلامى، ص‏244؛ عرفان دینى و دین عرفانى، صص‏42 – 44.{V 3-2. بسیارى از آیات قرآنى و روایات موثق و صحیح، حاوى مطالب و نکاتى است که به هیچ روى نمى‏توان آنها را خارج از سلوک نظرى و عملى فهمید و دریافت کرد: A}«نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»{A،V}ق (50)، آیه 16.{V A}«فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»{A،V}بقره (2)، آیه 115.{V A}«وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ»{A،V}نور (24)، آیه 40.{V A}«فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ»{A،V}کهف (18)، آیه 11.{V A}«وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ»{A،V}فجر (15)، آیه 99.{V A}«وَ کَذلِکَ نُرِى إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»{A،V}انعام (6)، آیه 75.A}؛ {V«کَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینِ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ»{A؛ V}تکاثر (102)، آیه 5 – 6.{V، A}«سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِى الْ‏آفاقِ وَ فِى أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ»{A؛ V}فصلت (41)، آیه 53. {Vو …V}نگا: دین عرفانى و عرفان دینى، صص 63 – 104.{V 3-3. قبول الهام‏گیرى عرفان از اسلام، بدین معنا نیست که تمامى عارفان و صوفیان از آغاز تاکنون، ابتدا به قرآن مراجعه کرده و بدون هیچ گونه پیش‏داورى، تنها در پى آن بوده‏اند که بدانند قرآن چه مى‏گوید و آن را نصب‏العین خویش قرار دهند. البته اگر چنین بود، بسیارى از انحرافات – که در میان متصوفه وجود دارد – زمینه ظهور و تداوم نمى‏یافت. 3-4. تصوف و عرفان اسلامى داراى تحولات و تطورات فراوانى است و طیف بسیار وسیع و گسترده‏اى را در بر مى‏گیرد. از سویى شامل کسانى مى‏شود که هیچ گونه تقیّد و التزامى به شریعت اسلامى ندارند و از سوى دیگر کسانى چون صدرالمتألهین، سید حیدر آملى، ابن فهد حلى، علامه طباطبایى و حضرت امام«قدس سرهم» را شامل مى‏گردد که سر سوزنى تخطّى از طریق مستقیم شریعت را جایز نمى‏شمردند و در عمل نیز خود چنین کرده‏اند. عرفان راستین و حقیقى – که مایه خود را از قرآن و اسلام مى‏گیرد – با گروه دوّم گره مى‏خورد؛ نه با گروه نخست.V}نگا: همان، صص 44 – 46.{V 3- 5. کشف و شهود و ریاضت، جزء دین است؛ نه کنار و نه خود آن. ما قبول داریم که تمامى«عرفان» با تمامى «اسلام» برابر نیست؛ ولى از طرفى این نکته را نمى‏پذیریم که کشف و شهود در درون دین، جزء آن نمى‏باشد و به تمامى در عرض دین و در برابر و مقابل آن است. به اعتقاد ما عرفان و کشف و شهود، یکى از عناصر اصلى دین است که بدون آن دینى به تمام و کمال وجود ندارد.V}نگا: تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى، ج‏6، صص 35 و 36.