رابطه میان شک و عرفان

پاسخ : گاهى براى سالک در عرفان عملى و نظرى، «شک پویا» حاصل مى‏شود که موجب «تأمل» در سیر عملى و «تفکر» در سیر علمى مى‏شود و نتیجه آن خلوص بیشتر در عمل و تقویت بنیان‏هاى اعتقادى است این نوع شک موجب جرقه‏هاى عرفانى شده و از آن به «شک مقدس» یاد مى‏شود. اما گاهى براى رهروان، «شک ایستا» به معناى تردید ناشى از جهل و ابهام است و سالک را به سستى و توقف مى‏کشاند. از آنجا که «عرفان» با کشف و شهود و علم حضورى ارتباط دارد، چنین شکى با عرفان بى‏ارتباط است. آنچه که در عرفان مطرح است، «حیرت و اضطراب و تشویش خاطر» مى‏باشد؛ از این رو در مقامات، منازل و مراحل سیر و سلوک مسأله ثبات و سکون مطرح است. «ثبات» امرى است که پس از ایمان حاصل مى‏شود. امکان دارد عارف ایمان را در وجود خود تحصیل کند؛ ولى در این حالت ثبات نداشته و متزلزل باشد. گاهى به سمت حق و گاهى به سمت باطل خواهد رفت و روشن است که مجموع حق و باطل، باطل است. از این رو در عرفان، ثبات قدم در ایمان مطرح است؛ زیرا در این صورت دیگر چیزى سالک را نمى‏لرزاند.V}نگا: مراحل اخلاق در قرآن (تفسیر موضوعى، ج‏11)، صص‏239 – 241.{V در مراحل بالاتر سلوک، سالک قبل از وصول و در حین طى طریق، چون مى‏داند راهزن خطرناکى بر سر راهش کمین کرده، مضطرب است. از سوى دیگر وقتى سالک خویش را به بارگاه قدس الهى نزدیک مى‏بیند، جلال و شکوه خدا، او را مرعوب مى‏کند؛ امّا وقتى از منطقه خطر گذشت و به محور امن رسید، کم‏کم اضطرابش فرو مى‏نشیند و به سکون و آرامش مى‏رسد. به هر روى در این مرحله، تپش دل و اضطراب قلب سالک، به این جهت است که خدا را هم به عنوان «قهر» مى‏شناسد و هم به عنوان مبدأ «مهر» و مى‏ترسد مبادا از دستور او تخلّف کند و از قهر او در امان نباشد! مهمانى که به جایى ناآشنا مى‏رود، ابتدا مضطرب است؛ اما وقتى نشانه لطف میزبان را دید، آرامش مى‏یابد. انسان سالک مى‏بیند همراه، خداى او است و راه او نیز صراط خداى او است. او در صراطى گام مى‏نهد که راه محبوب او است و همراه کسى این راه را طى مى‏کند که محبوب او است. آنچه درباره برخى از امامان نقل شده است که در هنگام نماز پهلوى‏شان از شدت هراس مى‏لرزید (ولى کم‏کم آرام مى‏شدند) و یا در هنگام «لبیک گفتن» صدایشان در گلو مى‏شکست و اشک از چشمانشان فرو مى‏ریخت (ولى بعد در اثناى مناسک، آرام مى‏شدند)، به همین جهت بوده است.V}همان، صص‏357 – 361.{V P}حمله‏ها و رقص خاشاک اندر آب‏{E}هم ز آب آمد به وقت اضطراب‏{P V}مثنوى معنوى دفتر 1، بیت 3340