نعمت های بهشتی و حورالعین در قرآن
پرسش : در بسیارى از آیات قرآن و بیشتر دعاهاى ماه مبارک رمضان از نعمتهاى بهشت و حورالعین و… گفته شده، اگر به گفته امام علىعلیه السلام عبادت براى تحصیل بهشت، کار تاجران است، آیا خود قرآن و دعاها تاجرپرور نیستند؟
پاسخ : هدف اصلى قرآن، دعوت مردم به بندگى حق تعالى است؛ لکن انگیزه این دعوت داراى مراتبى است که بالاترین آن، دیدار حق تعالى و بازگشت به مبدأ هستى است که از آن به «عبادت احرار»{H یاد مىشود. اما بسیارى از مردم یا از ترس جهنم و یا به شوق بهشت عبادت مىکنند و اگر بهشت و دوزخى در کار نبود، تن به عبادت نمىدادند. بنابراین بهشت و جهنم دو نعمت برزگ الهى است که انسان را کم کم به سمت محبوب دو سرا مىکشاند. قرآن نیز با توجه به اینکه مخاطبانش تمامى انسانها هستند، بر هر سه جنبه بندگى آزادگان، بردگان و تاجران تأکید کرده است. آرى عبادت از روى ترس یا شوق، اگر چه مرتبه پایینترى دارد؛ لکن بسیار بهتر از بندگى شیطان و نفس اماره است که انسان را به کلى از کمال مطلوبش باز مىدارد. از این جهت در آیات و روایات، نخست به پاداشهاى محسوس مىپردازد تا انگیزه انسان را، به دورى از بندگى شیطان دو چندان کند. سپس با وعده بهشت و رضوان الهى، آدمى را به بندگى خداوند مشتاق مىگرداند و انگیزه او را براى عبادت و بندگى عمیقتر مىسازد. در این مختصر به بعضى از آیات و روایات اشاره مىشود: A}«وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَهً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»{A؛ V}توبه (9)، آیه 72.{V؛ «خداوند اهل ایمان را – از مرد و زن وعده فرموده که در بهشت خلد ابدى که زیر درختهایش نهرها جارى است، درآورد و در عمارات نیکوى بهشت برین منزل دهد و بزرگتر از هر نعمت، مقام رضا و خشنودى خدا را به آنان کرامت فرماید و آن به حقیقت فیروزى بزرگ است». این آیه شریفه، به زن و مرد مؤمن وعده بهشت برین مىدهد و آن گاه مىفرماید: «و رضوان الهى برتر و والاتر است»{H و آن را رستگارى عظیم مىداند؛ یعنى، مردم را پله پله بالا مىبرد. ابتدا از آنچه براى آنها درکش آسانتر و براى طبعشان خوشایندتر است، شروع مىکند. آنگاه دست آنان را مىگیرد و به بالا؛ یعنى، رضوان الهى مىبرد و یادآور مىشود که رستگارى بزرگ، همان رضوان الهى است. در آیهاى دیگر مىفرماید: A}«وَ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَهٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ»{A؛ V}حدید (57)، آیه 20.{V؛ «در عالم آخرت [دنیاطلبان را] عذاب سخت جهنم و [مؤمنان را ]آمرزش و خشنودى حق نصیب است». آیه مذکور به هر سه مورد دوزخ، بهشت (مغفره من الله) و جنت رضوان (هدف والاى احرار)، اشاره دارد؛ یعنى، برخى جویاى بهشت و گروهى گریزان از دوزخ هستند. در این میان تنها آزادگان درصدد رضا و خشنودى بوده و جز خدا را نمىطلبند. امام علىعلیه السلام مىفرماید: «ما عبدتک خوفاً من نارک و لاطمعاً فى جنتک بل وجدتک اهلاً للعباده فعبدتک»{H؛ V}بحار، ج 67، ص 186.{V؛ «خداوندا! من تو را نه به جهت ترس از دوزخ و نه به طمع بهشت برین که من تو را سزاوار عبادت دیده و به پرستش تو مىپردازم». امام سجادعلیه السلام نیز فرموده است: «یا نعیمى و جنتى و یا دنیاى و آخرتى یا ارحم الراحمین!»{H؛ V}صحیفه سجادیه، ص 413.{V؛ «اى خدایى که نعیم و بهشت من تویى و دنیا و آخرت من تنها تو هستى، اى رحم کنندهترین رحم کنندگان!». توجه به این نکته بایسته است که افراد در مراتب ایمان و ابعاد شخصیتى، گوناگون هستند. امام صادقعلیه السلام مىفرماید: «الایمان حالات و درجات و طبقات و منازل»{H؛ V}اصول کافى ج 2، ص 38.{V ؛ «ایمان در افراد، حالات گوناگون و درجات و نیز مراحل و مراتب مختلفى دارد». بنابراین نمىتوان از همگان انتظار عالىترین هدف را داشت؛ چنان که دانشآموز ابتدایى را با تشویق و تهدید، باید به درس و مدرسه کشاند. باید دستشان را گرفت و پا به پا برد تا شیوه درست عبادت را بیاموزند. البته پس از آنکه آموختند، مىیابند که تنها خداوند شایسته پرستش است: A}«إِیَّاکَ نَعْبُدُ»{A؛ V}فاتحه (1)، آیه 4.{V. تشویق و تهدید، نقش عمدهاى در تربیت و انگیزش افراد دارد و قرآن بهشت و دوزخ را چونان دو عامل مهم تشویق و تنبیه، مطرح کرده است. امام علىعلیه السلام مىفرماید: «پیامبران آمدند تا بشر را از قیامت و مواقف آن و آنچه براى اهل طاعت و معصیت فراهم شده – از بهشت و دوزخ و کرامت و خفّت آگاه گردانند». V}نهج البلاغه، خطبه 183.{V حضرت فاطمهعلیها السلام فرموده است: «ثم جعل الثواب على طاعته و وضع العقاب على معصیته زیاده لعباده عن نقمته و حیاشه لهم الى جنته»{H؛ V}اعیان الشیعه، ج 1، ص 316؛ این جمله از حضرت علىعلیه السلام نیز نقل شده است. ر.ک: بحارالانوار، ج 6، ص 114 به نقل از: نهج البلاغه.{V ؛ «خداى سبحان ثواب و عقاب را مقرر ساخت براى سوق دادن بندگان به بهشت برین و بر حذر داشتن آنها از نقمت و بلاى خود (دوزخ)». پس هدف اصلى، «رسیدن به مقام رضوان خداوند سبحان» است؛ اما مردم داراى مراتب و حالات مختلفىاند و بسیارى از آنها را باید با ترس و شوق، به بارگاه الهى کشاند. آن گاه که آمدند، به مقامات بالاتر راهنمایى کرد.