از کجا بدانم توبه من پذیرفته شده
پرسش : چگونه مىتوانیم مطمئن شویم که با دعا و عبادت و توبه در ماه مبارک رمضان، گناهان ما آمرزیده شده است؟
پاسخ : قرآن مجید مىفرماید: A}«مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً»{A؛ V}فرقان(25)، آیه 70.{V؛ «کسانى که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات تبدیل مىکند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است». علامه طباطبایى مىنویسد: هر کس گناهى مرتکب شده، اگر سه کار انجام دهد – افزون بر آنکه از عذاب سخت و جاودان روز قیامت نجات مىیابد گناهانش به حسنات تبدیل مىگردد: 1. توبه یا بازگشت از گناه، 2. عمل صالح، 3. ایمان. «توبه» پشیمانى و رجوع خاص به طرف پروردگار است و «عمل صالح» استقراربخش آن به شمار مىآید. از این رو، علامه مىفرماید: این توبه با عمل صالح به توبه نصوح تبدیل مىگردد. امام صادقعلیه السلام در تفسیر آیه شریفه A}«تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَهً نَصُوحاً»{A؛ V}تحریم(66)، آیه 8.{V فرمود: «بنده توبه کند، سپس به گناه باز نگردد» V}محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج 1، ص 552.{V. این توبه (توبه نصوح)، حالتى خاص است که قابل شکستن نیست و در قاموس آن، بازگشت به گناه وجود ندارد. از چنین توبهاى، عمل صالح هم بىهیچ زحمتى تحقّق مىیابد. توبهاى که در این آیه ذکر شده و به ضمیمه عمل صالح، گناهان را به حسنات تبدیل مىکند، توبهاى است که هرگز شکسته نشود. بنابراین براى آنکه خداوند گناهان گذشته را ببخشد و آنها را به حسنه تبدیل کند، باید از گناهان گذشته پیشمان بود و با اعمال صالح، اثرات توبه را در وجود خود مستقر ساخت. نقش توبه در گشودن راه سعادت و دریچه امید و قرار گرفتن در مسیر حق و اصلاح عملکردهاى غلط گذشته، خیلى اساسى است. بسیار مىشود که از انسان در طول زندگى – به ویژه در آغاز تربیت و اصلاح نفس لغزشهایى سر مىزند! اگر درهاى بازگشت به روى او بسته شود، مأیوس مىگردد و براى همیشه از راه مىماند و لذا در مکتب تربیتى اسلام، توبه به عنوان یک اصل تربیتى با اهمیت زیاد، مطرح است و این دین از تمام گنهکاران دعوت مىکند، براى اصلاح خویش و جبران گذشته، از این در وارد شوند. امام سجادعلیه السلام در مناجات «تائبین» به پیشگاه خداوند، چنین عرضه مىدارد: «خدایا! تو کسى هستى که درى به سوى عفوت، بر روى بندگان خود گشودهاى و نامش را توبه گذاشته اى و فرمودهاى: بازگردید به سوى خدا و توبه خالص کنید. اکنون عذر کسانى که از ورود به این در، بعد از گشایش آن غافل شوند، چیست؟» در روایات به قدرى بر مسئله توبه تأکید شده که در حدیثى از امام باقرعلیه السلام آمده است: «ان الله تعالى اشدّ فرحاً بتوبه عبده من رجل اضلّ راحلته و زاده فى لیله ظلماء فوجدها»{H؛ V}تفسیر نمونه، ج 24، ص 295.{V؛ «خداوند از توبه بندهاش بیش از کسى که مرکب و توشه خود را در بیابان در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را مىیابد، شاد مىگردد» و نیز: «التائب من الذنب کمن لاذنب له والمقیم على الذنب و هو مستغفر منه کالمستهزء»{H؛ V}همان، ص 296.{V؛ «کسى که از گناه توبه کند، همچون کسى است که اصلا گناه نکرده است و کسى که به گناه خود ادامه دهد – در حالى که استغفار مىکند مانند کسى است که مسخره مىکند». حقیقت توبه، همان پشیمانى و ندامت از گناه است که لازمه آن، تصمیم بر ترک گناه در آینده است و اگر گناه گذشته، کارى بوده که قابل جبران است، باید در صدد جبران برآید و به این ترتیب ارکان توبه را مىتوان در چهار چیز خلاصه کرد: 1. ندامت، 2. تصمیم بر ترک گناه در آینده، 3. جبران گذشته، 4. استغفار و طلب آمرزش از خداوند. پس «توبه» تنها استغفار یا پشیمانى از گذشته و حتى تصمیم به ترک گناه در آینده نیست؛ بلکه علاوه بر همه اینها، باید گنه کار در مقام جبران برآید و فسادى را که مرتکب شده، برطرف سازد. این صحیح نیست که مثلاً در جلوى دیگران، فردى را به دروغ و حیله متهم کند و بعد در خانه خلوت، استغفار نماید!! پس باید حقوقى از خداوند (مثل نماز و روزه و عبادات) و تکالیفى که ضایع و ترک کرده و نیز حقوقى از مردم را که تباه ساخته، جبران و آنها را تدارک کند و حقوق مردم را به آنها برگرداند و در صورت امکان و دسترسى، از آنها رضایت و حلالیت بطلبد. از چند طریق انسان مىتواند تا حدودى دریابد که توبه او، مورد پذیرش واقع شده است یا نه: 1. احساس نشاط و آرامش خاصى که پس از دعا و توبه، به انسان دست مىدهد و به تعبیر دیگر احساس رهایى از گناهان و آلودگىها. 2. هر قدر انسان از گناهان خود، به جد پشیمان شده و با تضرّع و التجاى بیشترى خدا را بخواند، توبه او پذیرفتهتر است. بنابراین میزان انقلاب روحى انسان در حال استغفار نیز مىتواند به عنوان یک نشانه به کار آید. 3. میزان اعتماد به وعدههاى نیکوى الهى، قابلیت و عنایات الهى را افزون مىسازد. بنابراین هر اندازه خدا باورى و توکل و اعتماد به وعدههاى او را در خود افزون یافتیم، مىتوانیم بیشتر امیدوار شویم که ما را پذیرفته است. 4. هر قدر آثار واقعى توبه در اعمال و کنشهاى ما بیشتر آشکار گردد (یعنى رغبت کمترى به گناه داشته باشیم و اراده و عزم راسخترى در اطاعت پروردگار بیابیم؛ این نشان مىدهد که توبه ما، واقعىترى بوده و به همین نسبت، مقبولتر بوده گردیده است. امام خمینىرحمه الله مىفرمود: «اگر بعد از ماه مبارک رمضان، تغییرى در حالات خود یافتید، به همان نسبت وارد ضیافت الهى شدهاید؛ ولى اگر دگرگونى در شما پدید نیامد، از آن بىبهره ماندید» V}براى مطالعه بیشتر ر.ک: ترجمه جامع السعادات، مرحوم نراقى؛ ترجمه الاخلاق، مرحوم شبر؛ نقطههاى آغاز در اخلاق، مهدوى کنى.{V.