خدا از نیازهای ما با خبر است پس چه نیازی به دعاهای ما دارد
پرسش : اگر خدا نیازهای ما را می داند پس چرا باید دعا کنیم؟ 2. رسول خدا(ص) فرمود: «ترک دعا، گناه است». (تنبیه الخواطر، ج2، ص154).
پاسخ : الف) دعا توجه انسان به سرچشمه وجود و پروردگار هستى است. در میان همه عبادتها عبادتى نیست که چون دعا این رابطه فرخنده را به شایستگى تحقق بخشد و آن را مداوم و جاودانه گرداند. دعا یک فرصت برتر و بدلناپذیر است که خداى تعالى به بندگانش عطا کرده تا آنان باسود جستن از آن به حضور یگانه هستى بخش خود بار یابند و از حضرتش براى پیمودن طریق کمال و دست سودن بر ستیغ سربلندىِ روح مدد خواهند. دعا چارهساز دردها و گرفتارىهاى روانى و جسمانى است. ب) شناخت انسان از نیازهاى بىحد و مرز خود و بىنیازى مطلق پروردگارش و این که او مبدأ هر خوبى و کمالى است، با روى آوردنِ وى به دعا رابطه مستقیم دارد. در این میان هر چه نیازهاى او بزرگتر و دردهایش جانکاهتر باشد، نیایش و تضرع کردنش به درگاه خداوند شدت و گرماى بیشتر خواهد یافت. سرّ تأکید و توجه ویژهاى که در سنت و سیره پیامبران و پیشوایان الاهى بر دعا و پرداختن به آن شده است و نیز راز اشتیاق بسیار آن بزرگان به دعا در این واقعیّت نهفته است.V} اصول کافى، شیخ کلینى، ج2، ص468.{V پیامبر گرامى اسلام(ص) هم خود اهل دعا و راز و نیاز بود و هم دیگران را به حاجت خواستن از پروردگار یکتا سفارش مىفرمود و ترک آن را جایز نمىدانستV} رسول خدا(ص) فرمود: «ترک دعا، گناه است». (تنبیه الخواطر، ج2، ص154).{V امام صادق(ع) درباره امام على(ع) فرموده است: امیر مؤمنان(ع) «دَعّاه» (بسیار دعا کننده) بود.V}اصول کافى، ج2، ص468.{V دیگر پیشوایان ما نیز به دعا عنایت ویژه داشتند از خود دعاهاى گران ارج و پرمحتوایى به یادگرا گذاردهاند. این بخش از میراث آن پاکان در مجموعههایى با عنوان «صحیفه» گردآورى و تدوین شده است؛ براى نمونه مىتوان به «صحیفه سجادیه» «صحیفه صادقیه»، «صحیفه کاظمیه» و «صحیفه رضویه» اشاره کرد. ج) با دقت در این صحیفهها و دیگر متون معتبر دعا درمىیابیم که بالاترین مرتبه نیازخواهى نزد امامان معصوم(ع)، ابراز عشق پرشور و بىمنتها به معبود یگانه و ستایش پروردگار و یادکرد شکوه و بزرگى او است؛ یعنى انسان به چنان رشد معنوى و بالندگى روحى دست پیدا کند و تا آن جا به آفریدگار بىکرانه نزدیک شود که عشق تابناک و حیاتبخش الاهى بر همه وجودش پرتو افکن گردد و هر اندیشه و خاطرى جز اندیشه معشوق ازل و ابد را از دلش بزداید؛ و چنان شود که انسان راه یافته به حریم دوست جز دوست نخواهد و جز او را طلب نکند. P}گر از دوست چشمت به احسان اوست{E}تو در بند خویشى نه در بند دوست {P P}خلاف طریقت بود کاولیا{E}تمنّا کنند از خدا جز خدا{P؛V} گلستان سعدى.{V پس دعا کردن همیشه بدین معنا نیست که از خدا چیزى بخواهیم. گاه دعا یعنى از خدا خودِ او را خواستن؛ و این والاترین و با شکوهترین مرتبه دعا است که بیش از هر جا و در عالىترین شکل خود، در نیایشهاى رسیده از معصومان(ع) یافت مىشود. از این رو است که پیامبر(ص) به هنگام دعا خواستار عشق شورمند الاهى است و این که این عشق برترین، لذتبخشترینِ عشقها گردد: «H}اللهم انى اسألک حبک و حب من یحبک، و العمل الذى یبلغنى حبک. اللهم اجعل حبک احب الى من نفسى و اهلى و من الماء البارد{H؛V} کنزالعمال، ح3648.{V خدایا، من از تو عشق تو را خواهانم و عشق به دوستدارانت را و این که در پى کار مىروم که مرا به عشق تو پیوند دهد. خدایا، آن کن که دوستى تو پیش من از خودم و خانوادهام و آب خوشگوار محبوبتر باشد.» د) دعا در اندیشه اسلامى، افزون بر این که تجلى فقه و وسیله ابراز عشق به خدا است، روشى مهم و تأثیر گذار براى تعلیم و تربیت و تعالى بخشیدن به روح آدمى در ساحتهاى فردى و اجتماعى است. مجموعه تعالیم دینى و آموزههاى تربیتى و دانشهاى الاهى که در متون دعایى مطرح گردیده، در جهت پرداختن به دو اصل مهم «تربیت» و «تعلیم» و آموختن دانش و بینش براساس باورهاى اسلامى است. بىتردید، دعا کردن و دست نیاز به سوى خداوند بىنیاز برآوردن تنها ویژه تعالیم اسلامى نیست و در همه ادیان و مذاهب دعاها و کلماتى براى مناجات با پروردگار وجود دارد. با این همه آن چه دعاهاى اسلامى را از دعاهاى دیگر متمایز مىسازد، مایهور بودن محتوا و اثر بخشىِ بسیار دعا در همه ابعاد زندگى انسان است؛ به دیگر سخن، «دعا در اسلام – جز دعاهاى قرآنى که عین وحى است – بیان دیگرى از آموزههاى فرد ساز و جامعه پرداز وحى است؛ یعنى همان درسهاى قرآنى است که خداوند مهربان براى تربیت انسان، به وسیله آیات آسمانى فرستاده است. ادعیه خود به گونهاى تفسیر قرآن کریماند و شرح معارف آسمانىاند و یادآور تربیتهاى قرآنى و تکرار و تأکید و تشریح آموزههاى وحیانى». V} جامعهسازى قرآنى، ص193.{V راستى چه فرقى مىتوان نهاد میان قرآن کریم و متن دعایىِ صحیفه سجادیه، که هر دو از جهت محتوا و تنوع مضمون و نیز هدف تعلیمى و تربیتى همداستانند و به یک نقطه چشم دوختهاند، جز این که یکى «قرآن نازل» و معجزه ماندگار پروردگار است و دیگرى نمونه کامل «قرآن صاعد» و املاى امام زینالعابدین(ع)؟ ه’) حال، با توجه به جایگاه بلند دعا در اندیشه اسلامى و نقش بزرگ آن در سازندگى فردى و اجتماعى و پیوند ناگسستنىاش با وحى الاهى، جاى این گلهگزارى و سخن دردمندانه هست که بگوییم برخورد جامعه اسلامى (عامه مردم و عالمان و روشنفکران) با این میراث گرانسنگ تزکیه و تعلیم برخوردى اصولى و مبتنى بر شناخت تمام عیار حقیقت دعا نبوده است و در میان متون مقدس دینى، بیش از همه این چهره فروغ گستر متون دعایى است که زیر خروارها غبار غربت و بىاعتنایى پوشیده مانده است. سبب چه مىتواند باشد جز ناآگاهى مردمان و نادانىِ مدعیان فضل و آگاهى در طول تاریخ نسبت به نقش سازنده دعا که خود باعث گردیده بسیارى از ما یا با دعا احساس بیگانگى کرده، آن را از صحنه زندگى خود حذف کنیم و یا بىتوجه به فلسفه عمیق نیایش با آن برخوردى از سرِ کسب و سودجویى داشته باشیم؛ خودرا با خواندن دعا سرگرم مىکنیم بىآن که معناى آن را بفهیم و پیامهاى ژرف و گوناگونش را دریابیم؛ تنها براى خواستن نیازهاى حقیر و کم ارج یا براى بردن ثواب و گاه جهت رفع بیکارى و توجیه کاستىها و سستى ورزیدنها؛ و این بدترین و سطحىترین گونه برخورد با ادعیه است که بىشک در آنها هدفى بس والاتر و حیاتىتر مورد توجه بوده است؛ یعنى جهت دادن به حیات دنیایى انسان در همه عرصهها و تربیت او بر اساس فضیلتها و راه نمودن وى به بهشت خشنودى خدا. و) پایان بخش سخن، بخشى از دعاى امام سجاد در پنجاه و دومین نیایش در «صحیفه سجادیه» است که هم راز و نیاز وى با پروردگار هستىها است و هم به ما مىآموزد که راه و شیوه دعا گزارى کدام است و به هنگام نیایش، از خدا چه چیزها باید خواست: «معبود من، از تو مىخواهم که به حقِ خود که بر همه آفریدگانت لازم گرداندهاى و به نام بزرگ خود که به پیامبرت فرمودهاى با آن به تسبیح تو پردازد و به بزرگى ذات بزرگوارت که نه کهنگى مىپذیرد و نه دگرگون مىشود و نه تغییر حالت مىدهد و نه از میان مىرود، بر محمد و خاندانش درود فرستى و مرا با عبادت خود از هر چیز بىنیاز کنى و با ترس از خود، محبت دنیا را از دلم بزدایى، و به رحمت خود مرا با دستى پر از کرامت بازگردانى؛ زیرا من تنها به سوى تو مىگریزم و تنها از تو مىترسم و تنها از تو فریادرس مىخواهم و تنها به تو امیدوارم و تنها تو را مىخوانم و تنها به درگاه تو پناه مىآورم، و اعتمادم تنها به تو است و تنها از تو یارى مىجویم و تنها به تو ایمان دارم و تنها بر تو توکل مىکنم و اتکاى من تنها به جود و بخشش تو است.»V}صحیفه سجادیه. {V