رابطه سماع با موسیقی چیست

پاسخ : (1). «سماع» – که نوعاً در قالب رقص، موسیقى، شعر و آواز است – در نزد تمامى اهل تصوف و عرفان، مورد تأیید نمى‏باشد. برخى از اهل تصوف، با تمسک به بعضى از آیات قرآن کریم – که مشتقات واژه سمع در آن به کار رفته – به دنبال مستمسکى براى تأیید این موضوع مى‏باشند.(2) عده‏اى دیگر این موضوع را به رقص و سماع رسول خداصلى الله علیه وآله مستند ساخته‏اند:(3) گروهى دیگر از صوفیان، سماع را علاوه بر آواز خوانى، رقص و پایکوبى با ویژگى‏هاى دیگرى چون رقص در میان زنان نامحرم، خواندن شعر به جاى قرآن در مجالس در سماع، آمیختن سماع با میگسارى، سماع با پسران نوجوان و زیبا و گاهى با بعضى گناهان دیگر مختلط کرده‏اند!!(4) برخى از اهل تصوف معتقدند: سماع به دلیل آنکه مبتدیان سلوک را از پراکندگى غفلت نجات مى‏دهد، امرى جایز و رواست!(5) گروهى دیگر نیز برآنند که سماع هیجانات، تمایلات، حسرت‏ها، آرزوها و ناکامى‏هاى انسان را آشکار مى‏سازد و با صرف انرژى‏هاى روحى و مغزى – که در سماع تجلى مى‏یابد – کم‏کم فرو مى‏نشیند و این آرامش براى سالک ضرورى و حتمى است!(6) پاره‏اى دیگر از صوفیان منشأ این مسأله را امرى مقدس قلمداد مى‏کنند و معتقدند: سماع رقص نیست؛ بلکه حالتى است که انسان از هستى خویش مى‏گذرد و سرو پا گم کرده و بیهوش و محو مى‏شود!(7) سالک وقتى در سماع دست به هوا مى‏افشاند، به زبان رمز هر چه را براى او تعلّقات خودى محسوب مى‏شود، به هواى انداخته،و از خود دور مى‏سازد و چون پاى به زمین مى‏کوبد، خودى خود را که از پایبندى به زمین رشته بود و او را به آن پایبند مى‏داشت – زیر لگد خرد مى‏کند و هرچه جسم در طى این حرکات بیشتر خسته مى‏شود، روح بیشتر احساس سبکى و بى وزنى مى‏کند و بیشتر خود را آماده عروج مى‏یابد!(8) در واقع اینان «سماع» را وسیله‏اى براى عروج روح تلقى مى‏کردند؛ مانند نماز که دریچه‏اى براى ورود به عوالم الهى است! برخى نیز «سماع راست» را با «نماز راستین» متفاوت نمى‏دیدند و معتقد بودند: هر کس ذوق و تمیز دارد در مورد مظروف و محتوا هرگز از تفاوت ظروف به اشتباه نمى‏افتد. آنچه را که غذاى روح و جان اوست – در هر ظرف که باشد – مى‏شناسد؛ از این رو، در وراى ظاهر سماع و عبادت – که دو ظرف مختلف به نظر مى‏رسد – آنچه را در هر دو ظرف ذوق روحى به او مى‏دهد، جز غذاى واحد تلقى نمى‏کند و از همین رو هیچ اشکالى ندارد که در حال سماع نماز ترک شود!!(9) به اعتقاد ما اصل این مسأله مخدوش است و با هر رویکردى که به سماع نگریسته شود – چه سماعى که با گناه همراه است و چه بدون آن – از دیدگاه تشیع پذیرفتنى نیست؛ زیرا: یکم. برخى از عارفان «سماع» را امرى مردود تلقى کرده و آن را نشانه ناپختگى سالک، سبک عقلى و بى‏خبرى دانسته‏اند.(10) شخصیتى همچون ابن عربى، سماع را در هر قالبش پدیده‏اى ضد عرفان و ناسازگار با مقام و روح آن دانسته است. به اعتقاد وى «سلوک معنوى» وقار و طمأنینه مى‏آورد؛ نه جست و خیز و پاى بازى و رفتار سبک؛ در نظر گاه او، انفعال و شور حالى که بر اثر شنیدن نغمه‏ها و آوازها پدید مى‏آید، ریشه نفسانى دارد. این خود طبیعى و نفسانى است که به ابتهاج و جست و خیز درمى‏آید؛ نه خود معنوى و الهى. از این رو علاقه و دلبستگى به سماع، نشانه نقص و ناشى از انگیزه‏هاى غیر الهى و به نوعى وسوسه شیطان است. به گفته ابن عربى حتى اگر فردى به بلوغ عرفانى و مرحله تکمیل و کمال رسیده باشد و به سماع اشتغال ورزد، از مرحله کمال خویش سقوط کرده و به خواسته نفسانى و غیر الهى خود، جواب مثبت داده است.(11) برخى از اهل عرفان این گونه بر سماع تاخته‏اند: “[اینان چون‏] نمى‏توانند که مجلس فسقى بر سازند – که سالوس و ناموس ایشان خراب مى‏شود – قوّالان خوش گوى، خوش آواز حاضر کنند و هرچه‏شان دل آرزو کند و هوى خواهد، شنوند و گویند و زنند و این را حلقه ذکر نام کنند و این نابالغان بطال خود را بر فتراک دولت آن رسیدگان محقق مجتهد مى‏بندند و معصیت را عبادت مى‏شمرند، و آن را طریق فقر و مشایخ نام مى‏کنند! این نه صراط مستقیم است. بل بدعتى عظیم است که در میان امت محمدصلى الله علیه وآله افتاده است».(12) دوّم. از آیات وارده در خصوص «سمع» نمى‏توان هیچ استفاده‏اى براى مستند سازى «سماع مصطلح» کرد و برخى از اهل تصوف بر بى پایگى احادیثى که موضوع را به اعمال و رفتار رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله نسبت مى‏دهند، اذعان کرده‏اند.(13) سوّم.چنان که در بخش‏هاى دیگر آن مجموعه اشاره کردیم،(14) مسأله «حرام» ریشه در تکوین دارد و نباید محقق شود، از این رو چگونه پدیده‏اى که براى سلوک معنوى و رسیدن به مقصود نباید عملى شود و حتّى باید کوشید تا انجام نپذیرد؛ مى‏تواند آدمى را در سلوک مدد رساند؟! آیا مى‏توان خشنودى خداوند را با اعمالى که خود وى حرام کرده است، به دست آورد؟! قرآن مجید به مؤمنان خاطرنشان مى‏سازد: مراقب شگردهاى شیطان باشند، چون یکى از شگردهاى او براى گمراه ساختن مردمان این است که اعمال بد و زشت آنان را زینت بخشیده و نیک جلوه مى‏دهد؛ از این رو در اسلام به ترک شبهات و موارد مشتبه تأکید شده است؛ زیرا آنها سرچشمه فریبکارى‏هاى شیطان است.(15) اولیاى الهى بنابر مستندات روایى و تاریخى، اگر اندک توجهى به غیر محبوب داشتند و یا پرداختن به لذت‏هاى حلال مانع از سیر و سلوک آنان مى‏شده، توبه و استغفار مى‏کردند؛ چه رسد به افعال و اعمالى که گناه و حرام بودنشان محرز و ثابت است.(16) چهارم. چنان که بارها اشاره شد، میزان و معیار در صحّت و سقم سیروسلوک و روش آن، قرآن کریم و اهل بیت‏علیهم السلام است و ما در خصوص سماع در قالب‏هاى گوناگونش، به عنوان ابزارى تأیید شده در سلوک معنوى دلیلى از قرآن و اهل بیت‏علیهم السلام نیافته‏ایم. از این رو نمى‏توان سماع را همچون نماز تلقى کرد و به دلیل همسانى در روح، به ظرف آن روى آورد.باید «شریعت»، در مرحله «طریقت» و نیز «حقیقت» حفظ شود و این شریعت همان بایدها و نبایدهایى است که شارع مقدس براى ما بیان کرده و نمى‏توان امرى را به دلیل آنکه نتیجه فرضى‏اش مانند نتیجه نماز (عروج روحى) است، به عنوان امرى شرعى تلقى نمود؛ امرى مشروع است که یا در قرآن و یا در گفتار و رفتار عترت طاهره به ما معرفى شود و در خصوص «سماع» چنین چیزى یافت نشده است. پنجم. این واقعیت را مى‏پذیریم که احساس و عواطف، بخش جدا نشدنى از ساختار روانى انسان است و این قوا ابزار و وسیله‏اى براى رشد و تکامل محسوب مى‏شود؛ چنان که این حقیقت را نیز انکار نمى‏کنیم که بعضى از عوامل هنرى، مى‏توانند زمینه ساز امور معنوى و سلوک باشند و انسان را به سوى هدف‏هاى عرفانى سوق دهند؛ ولى در رابطه با تغییر احساس و عواطف و محرک‏هاى آن، توجّه به دو نکته بایسته است: 1. هدفى که هنر در راه آن به کار گرفته مى‏شود. 2. میزان و درجه تحریک احساس و همچنین نوع محرک. بدون تردید هنر جنبه ابزارى دارد؛ از این رو هم مى‏تواند در راه تعالى هدف‏هاى انسانى به کار گرفته شود و هم در راه‏هاى ضد انسانى. پس باید قبل از هر چیز هدف و آرمان هنر شناخته شود. از سوى دیگر تشدید و تهییج عواطف – بدون رعایت اعتدال و ضوابط – نه تنهاسودمند و تکامل آفرین نیست؛ بلکه ممکن است انحراف آور و گمراه کننده نیز باشد! تنها داشتن یک هدف متعالى کافى نیست؛ بلکه باید به دنبال آن از وسائل و ابزار رسیدن به آن هدف نیز درست و با کیفیت و کمیت مناسب، استفاده کرد. پیچیدگى و حساسیت ساختار روانى انسان و رابطه آن با محرکش، ما را به این نقطه رهنمون مى‏شود که باید با احتیاط قدم برداریم و در ین خصوص به رهنمودهاى رهبران الهى – که به خوبى به این امر واقف بوده‏اند – توجّه کنیم. اگر محرکى بیش از حد، عواطف و احساسات را تحریک نمود – به شکلى که کارآیى و داورى مدیریت حرکت مختل شود – آدمى را در بکارگیرى درست از عواطف براى سیر تکاملى خویش ناکام خواهد ساخت. «سلوک عرفانى» یک سیر صرفاً احساسى و انگیزشى نیست؛ بلکه طریق مشخص و راه معلوم و معینى دارد که سرعت بیش از حدّ در آن، موجب انحراف در آن مى‏شود. از این رو در این خصوص باید گوش جان به رهنمودهاى رهبران الهى سپرد و دانست که با چه ابزارى، مى‏توان احساسات و عواطف را به حد و اندازه و معتدل، در سلوک معنوى به خدمت گرفت. روشن است که سماع در قالب گوناگون آن، محرکى است که اعتدال در عواطف و احساسات و هیجانات را از میان برده و تلقین پذیرى و توهم را – که موجب انحراف در سلوک معنوى مى‏شود – در پى مى‏آورد.(17) حسن ختام پاسخ به این پرسش را به گفته صدرالمتألهین در خصوص عارف نمایان زمانش مزیّن مى‏سازیم: «نُقل مجالس این گروه اشعار است. شعرهایى در توصیف زیبایى معشوقان و دلربایى محبوبان و لذت وصال و درد فراق آنان؛ در صورتى که بیشتر حضار ین مجالس سفلگانى از عوام الناس‏اند با قلب‏هاى آکنده از شهوات و درون‏هایى از لذت‏گیرى و توجه به صورت‏هاى زیبا، جدا نشدنى! به همین سبب خواندن اشعارى چنین با آهنگ‏هاى مخصوص، جز برانگیختن آن شهوت‏هاى پنهان و بیماریهاى مزمن – که در درون آنها ریشه دوانیده است – کارى نمى‏کند».(18) 1) در بخشهایى از این پاسخ‏دهى وام دار زحمات فاضل ارجمند آقاى حسن یوسفیان هستم. «شکر الله مساعیه». 2) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، ص‏189، اسرار التوحید، ص‏277. 3) مصباح‏الهدایه، ص‏201. 4) مناقب العارفین، ج‏1، ص 419؛ احیاء علوم الدین، ج‏2، ص‏327 – 325؛ ابعاد عرفانى اسلام، ص 535؛ نفحات الانس، ص 590 – 461. 5) سماع نامه‏هاى فارسى، ص 83 – 84. 6) عرفان اسلامى، ص 170 – 171. 7) معارف، ص 313؛ الفتوحات المکیه، ج‏4؛ ص‏88؛ طبقات الصوفیه، ص 375. 8) پله پله تا ملاقات خدا، ص 181. 9) همان، ص 178 و 182 – 183. 10) طبقات الصوفیه، ص‏432؛ اوراد الاحباب، ج‏2، ص‏229. 11) نگا: الفتوحات المکیه، ج‏1، ص‏210 به بعد و ج‏2، ص‏366 به بعد و ج‏3، ص‏562 به بعد و ج‏4 ص‏270؛ شاهد در مجموعه رسائل. 12) حدیقه الحقیقه، ص‏89. 13) عوارف المعارف، ص‏205. 14) همین نوشتار مبحث شریعت. 15) نکا: انعام (6)، آیه 43؛ توبه (9)، آیه 37؛ عنکبوت (29)، آیه 38؛ فاطر (35)؛ آیه 8؛ محمد (47)، آیه 14. 16) پژوهشى در عصمت معصومان، ص 330 – 332. 17) عرفان اسلامى، س 167 – 171. 18) عرفان و عارف نمایان، ص‏57؛ براى اطلاع بیشتر در خصوص سماع. ر.ک: سید محمد على مدرسى طباطبایى سماع؛ عرفان و مولوى، انتشارات یزدان؛ حسین حیدرخانى، سماع عارفان، انتشارات سنایى؛ هاشم معروف الحسنى، تصوف و تشیع، ص 440 – 456؛ نقد صوفى، ص 259 – 295.