برای حضور قلب در نماز چکار کنیم

پاسخ : براى حضور قلب در نماز باید از راه‏هاى زیر استفاده کنید: 1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با دقت و توجه، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و… در کتاب‏هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند. بنابراین وضوى شاداب و با آداب در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است. 2- گزینش مکان مناسب براى نماز، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آنچه که موجب انحراف توجه از خداوند شود. 3- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز. 4- تاحد امکان در مسجد و باجماعت نماز خواندن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد). 5- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن. 6- در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع به پایین پا و در تشهد به دامن خود نظر نمودن. 7- تخلیه دل از حب دنیا و امور دنیوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن. توضیح: ذهن انسان همواره متوجه چیزى است که به آن عشق مى‏ورزد؛ همانند عاشقى که آنى از فکر معشوق خود بیرون نمى‏رود. این که ما در نمازهایمان همواره به فکر مسائل دیگر هستیم، به خاطر تعلق شدید نفس به دنیا و حب آن است. اما آن که عاشق حق شد، در هر حال و در هر کارى به یاد خدا خواهد بود به طورى که گویى همیشه در نماز است. 8- توجه به این که مبدأ و منتهاى انسان خداوند است وآنچه در این بین است براى امتحان آدمى و ابزارى جهت رشد و کمال اوست. 9- ضبط قوه خیال. توضیح : پرنده لجام گسیخته خیال، چکاوکى است که هر آن بر شاخسارى مى‏نشیند. ازاین‏رو همیشه افکار انسان به این طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشیارى در کنترل آن بکوشد، پس از چند صباحى رام و مطیع شده و به هر سو که اراده شود متوجه مى‏گردد. بنابراین انسان باید در نماز ازاول با قاطعیت بنا را بر این بگذارد که تمام توجه خود رابه سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خیال از چنگ او گریخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندین مرتبه در ایام متوالى چنین کند، کم‏کم ذهنش عادت خواهد کرد. «هنگام نماز» و «هنگامه ارتباط با خدا» قلّه لحظات زندگى ماست. اما باید دانست این لحظات از دیگر ساعات زندگى ما جدا نیست؛ پریشانى در برنامه روزانه و نگرانى نسبت به آینده در کاهش نشاط روحى و به دنبال آن کاستن معنویت نماز مؤثر است. یکى از شاگردان علامه طباطبایى(ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج مى‏برد به خدمت علامه(ره) رسید و راهکارى خواست. ایشان نخست از پاسخ خوددارى کردند، پس از چندبار اصرار به شاگرد خود رو کردند و فرمودند: «شما نمى‏توانى!» شاگرد گفت: آقا شما بفرمایید حداقل اگر کسى پرسید به او بگویم. علامه(ره) فرمودند: «فکر در نماز دنباله افکار شبانه‏روز است. کسى که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده نمى‏تواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد.» بنابراین توصیه مى‏شود محیط زندگىخود را از حالت یکنواختى و خسته‏کننده بیرون آورید و با یک برنامه‏ریزى مناسب به کارهاى شخصى، درسى و روابط خوب با دیگران بپردازید، و به همه کارهاى روزانه خود رنگ خدایى بدهید و پیش خود بگویید: «خدایا من در خوابگاه و کلاس و در طول روز آن چه تو دوست‏دارى انجام مى‏دهم. تو هم قلب مرا از محبت خود پر گردان و نگرانى آینده را از دل من بر گردان. چنین رازگویى و نیازخواهى صادقانه با خدا دریچه‏اى از نور و عرفان به سوى انسان مى‏گشاید. و تداوم این عهد و پیمان، مشکلات را یکى پس از دیگرى برطرف مى‏سازد. 10- توجه به عظمت و هیبت پروردگار و فقر و فاقه خود. روشن است اگر آدمى بداند با چه بزرگى روبه‏رو است و خود در مقابل او هیچ بلکه عین احتیاج و فقر و فاقه است، با تمام وجود و ذهن و اندیشه خاضع خواهد گردید. یکى از اولیاى خدا توصیه‏اى در این باره نموده‏اند که به محضر شما مى‏رسانیم. در مرحله اول مدتى قبل از شروع نماز حداقل 15 دقیقه به حسابرسى و تخلیه درون بپردازید و به صورت ارادى عوامل پریشانى خاطر را تعدیل بخشید. مثلاً اگر کار ناشایستى انجام داده‏اید (مثل فریاد زدن بیهوده) از کرده خود اظهار ندامت کنید منظور این است پیش از این که آن چه در باطن شما رسوب کرده با نماز برانگیخته ‏شود، با اختیار خود شما مورد ارزشیابى و حسابرسى قرار گیرد و براى موارد مشابه تصمیم معقول بگیرید که رفتار خود را کنترل کنید. پس منظور از این مرحله این است که خود را براى نماز مهیا سازید. مرحله دوم همان طور که در ابتداى سخن، ذکر شد شرایط را فراهم کنید. در طول مدت نماز، ابتدا همان اذکار و اوراد نماز را در درون حاضر کنید و سپس الفاظ را ادا نمائید. امام خمینى(ره) این عمل را این گونه تشبیه مى‏نمایند که نمازگزار اذکار نماز را به درون خود تلقین کند، مثل این که طفلى در درون او هست و یک یک اذکار را به او عرضه مى‏کند. البته این راهکار براى ابتداى راه، در حضور قلب مؤثر است. براى مراحل بعد توصیه‏هاى دیگرى لازم است که انشاءالله در فرصت‏هاى بعد به سمع و نظر شما خواهد رسید. مطالعه پیرامون کیفیت نمازهاى اهل بیت(ع) و همچنین مطالعه کتاب‏هایى همچون «آداب الصلوه» یا «پرواز در ملکوت امام خمینى» و «اسرار الصلوه» مرحوم میرزا جواد آقا ملکى بسیار نافع است. دو کتاب دیگر نیز در این مورد پیشنهاد مى‏کنیم: 1. حضور قلب در نماز، على اصغر عزیزى تهرانى 2. حضور قلب در نماز، محمد بدیعى همان طور که بیان شد، باید در طول مدت نماز، اذکار و اوراد و عبادات نماز را در درون و ذهن حاضر کرد و سپس آنها را اداء و بیان نمود. البته این سخن معنایش این نیست که تنها به بیان این الفاظ اکتفا کرد بلکه در طول نماز باید توجه به خداوند و حضور او باشد و نمازگزار احساس کند رو در رو با خداوند و گفتگو و مناجات است. در واقع الفاظ و اوراد و اذکار نماز بیانگر واقعیت و حقیقت معنای خود می باشند. مثلا وقتی در نماز می گوییم: «مالک یوم الدین» در عین توجه داشتن به عبارت و لفظ و معنا باید به واقعیتی که این عبارت به آن اشاره می کند و بر آن دلالت دارد توجه نمود و به اصطلاح اصل توجه باید به خداوند باشد ولی غیر مستقیم و ضمنا نیز به الفاظ نماز و معانی آن توجه داشته باشیم. مثلا در گفتگویی که انسان با دوستش و یا افراد دیگر دارد، تمام توجه به مخاطب و شنونده است به گونه ای که گاه انسان هیچ گونه توجهی به الفاظ خود ندارد در عین حال که ضمنا به الفاظ و عباراتش نیز توجه دارد وگرنه نمی توانست مقصود و مطلب خود را به شنونده برساند. پس بهترین کار در نماز، توجه به حضور اوست و البته این کار باید در خارج از وقت نماز و در سایر اوقات زندگی هر چند به صورت محدود کم نیز انجام گیرد، یعنی انسان در اوقات غیر از نماز نیز باید متوجه حضور خداوند و احاطه و اشراف او به عالم هستی باشد و وجودخداوند را در جای جای عالم و خلوت و جلوت و آشکار و نهان احساس نماید تا بتواند این حضور را در نماز به صورت روشنتر و عمیق تر بیابد. توجه به نامتناهی بودن ذات خداوند و اسماء و صفات او وداشتن درک و تصور درستی از عدم تناهی که از آن مطالب دقیق و عمیق و لذت بخشی حاصل می گردد و توجه به آیاتی نظیر «و هو معکم اینما کنتم» و «و هو علیم بذات الصدور» و «و هو بکل شیء محیط» و آیاتی از این قبیل که بیانگر قیمومیت و احاطه ربوبی به نظام هستی و سراسر وجود هر موجود است، انسان را در توجه به حضور خداوند کمک می کند و زمینه خواندن نمازی با حضور قلب و توجه را برای انسان فراهم می آورد. در این مورد ر.ک کتاب ارزشمند : حکمت نظری و عملی در نهج البلاغه»، استاد جوادی آملی.