از چه زمانی نوشتن رساله توضیح المسائل شروع شد؟

پاسخ : فقه یکی از ارزشمندترین علوم اسلامی و نمایانگر دید وسیع و همه جانبه اسلام است احکام فقهی آدمی را از قبل از ولادت تا بعد از وفات تحت برنامه قرار می دهد، چه این که براساس آیات و روایات فراوان و نیز دریافت های عقلانی آفرینش انسان وجهان هدفمند است و قطعا خدای حکیم، برای رسیدن بشر به کمال که هدف خلقت است تدبیری اندیشید، از موجودات دیگر که بگذریم به لحاظ آن که تکامل آنها قهری است و لذا ابزار آن در متن خلقت آنها یعنی به طور غریزی تعبیه شده است در مورد انسان که تکامل شخصیت انسانی و اختیاری و در گرو رفتارهای اختیاری اوست، از طریق هدایت تشریعی یعنی ارسال انبیاء و ابلاغ شریعت صورت گرفته است، ابلاغ شریعت در عصر حضور پیامبران یا اوصیاء آنان بسیار ساده بود اما در عصر غیبت به لحاظ پای بندی به عمل به دستورات خدا، باید همان آموزه ها در قالب آیات و روایات و سنت، درست فهمیده شود (اجتهاد) و به مردم ابلاغ گردد. فهم صحیح شریعت از منابع مذکور توسط مجتهدین که همانا متخصصین و کارشناسان فن می باشند امری مستمر بود گرچه بنا به مقتضیات روز شیوه ها و غالب های عرضه احکام شرعی به مرور تفاوت می یافت. توضیح آن که بدون تردید از آغاز پیدایش اسلام، مسایل فقهی برای مردم تبیین و تفهیم می شود تا مردم در برخورد با مسایل شرعی خود دچار مشکل نگردند. این امر در زمان رسول اکرم(ص) که توسط خود آن حضرت و اصحاب گرامیش در زمان امامان(ع) به وسیله خود آن بزرگواران و یارانشان، در زمان غیبت صغرای امام عصر(ع) توسط نواب خاص آن حضرت و نیز زمان غیبت کبری به دست فقهای اسلام که احکام را از منابع آن استنباط نموده اند صورت می پذیرفت. گو این که در همه این مراحل، مسایل فقهی بیان می شده، لیکن در هر دوره ای به گونه خاصی بوده است، برای مثال، مسایل فقهی که در این زمان بیان می شود، گرچه در اصل با مسایل دوره تشریع تفاوتی ندارد، ولی به طور طبیعی بیان آن در این دو زمان کاملا متفاوت است. پهناور شدن قلمرو اسلام و گستردگی دامنه مباحث فقهی موجب شده که فقه در این زمان به گونه ای متفاوت از شیوه های بیان در دوره های پیش تبیین گردد. به هر حال چگونگی بیان فقه را به شش دوره می توان تقسیم کرد: دوره اول: زمان رسول اکرم(ص) از بعثت تا رحلت. دوره دوم: از زمان علی(ع) تا عصر فقیه بزرگ شیخ طوسی. دوره سوم: از زمان شیخ طوسی تا زمان مرحوم شیخ بهایی. دوره چهارم: از زمان شیخ بهایی تا زمان شیخ اعظم انصاری. دوره پنجم: از زمان شیخ انصاری تا زمان میرزا محمد تقی شیرازی و سید کاظم یزدی. دوره ششم: از زمان شیرازی و یزدی تا زمان حاضر. T}دوره اول:{T این دوره از زمان بعثت تا زمان رحلت حضرت رسول اکرم(ص) به مدت بیست و سه سال ادامه می یابد. در ابتدای این دوره که هنوز آیین اسلام گسترش نیافته بود، شخص پیامبر(ص) مسایل فقه را در منزل «ارقم» عهده دار بودند ولی پس از گسترش قلمرو اسلام و افزایش مسلمانان، پیامبر اکرم عده ای از یاران خود را به نقاط دوردست گسیل می کردند تا از طریق نقل سنت احکام دین را به ایشان بیاموزند. T}دوره دوم:{T این دوره از سال 11 هجری آغاز و تا زمان شیخ طوسی (385 – 460هق) ادامه یافت. این دوره به سه بخش تقسیم می شود: 1- زمان امامان معصوم(ع) در این زمان، خود ائمه(ع) و برخی از یاران ایشان مانند زراره، محمد بن مسلم و…. عهده دار این مسؤولیت بزرگ بودند و با کمال دقت مسایل فقهی و احکام دینی را برای مسلمانان بازگو می کردند. 2- زمان غیبت صغری: در این مدت بیان احکام خصوصا پاسخ گویی به مسائل مستحدثه توسط نمایندگان خاص حضرت انجام می گرفت: 3- قسمتی از زمان غیبت کبری: وظیفه بیان مسایل فقهی و نقل سنت در زمان غیبت به عهده فقهای جامع الشرایط بود که تا زمان شیخ طوسی مانند عصر ائمه(ع) و زمان غیبت صغری به صورت بازگو کردن روایات این کار انجام می پذیرفت. T}دوره سوم:{T آغاز این دوره زمان شیخ طوسی است و به زمان مرجعیت علامه شیخ بهایی(1031هق) خاتمه می یابد. در این دوره احکام و مسایل دینی به شکل پرسش و پاسخ و در ضمن کتاب های فقهی که به صورت علمی تنظیم شده بود بیان می شد و مانند دوره پیش، فقها تنها به نقل روایات اکتفا نمی کردند بلکه کتاب را با عباراتی که خود بر میگزیدند می نگاشتند. به عبارت دیگر پاسخ به پرسش ها را که همان نظر و فتوای آنان بود مستند و مقرون به ادله آن یعنی آیات و روایات بیان می کردند. T}دوره چهارم:{T در این دوره مردم برای حل مسایل خود به رساله های عملیه مراجعه می کردند و در صورت نبود مسأله در رساله از مجتهد می پرسیدند. تفاوت رساله های عملیه این دوره با رساله ها و کتاب های فقهی که در دوره سوم ارایه می شد، بدین قرار است: 1. در رساله های عملیه تنها رأی و نظر مجتهد بیان می گردد و از ذکر ادله و روایات اجتناب می شود به خلاف کتاب های فقهی که در آنها به روایات استناد و استدلال می شود. 2. فهم و درک رساله های عملیه برای عموم ممکن است. در واقع اولین رساله عملیه به سبک و شیوه کنونی که الان مرسوم است، نخستین بار در این دوره به دست عالم و متفکر بزرگ جهان اسلام علامه شیخ بهایی(م 1031) آغاز شد. عنوان این رساله «جامع عباسی» ا ست. T}دوره پنجم:{T این دوره از زمان شیخ انصاری شروع و تا زمان میرزا محمد تقی شیرازی و سید محمد کاظم یزدی یعنی حدود 40 سال ادامه می یابد. در این مرحله مسایل فقهی و احکام دینی در ضمن پرسش و پاسخ و حاشیه نویسی بر رساله های پیشین انجام گرفته است. T}دوره ششم:{T در این دوره بیان فقه و احکام الهی، هم به صورت حاشیه نویسی بر رساله های عملیه پیشینیان بود، هم به صورت مجموعه های پرسش و پاسخ و هم با تألیف رساله های عملیه مستقل. بنابراین اصل تقلید یعنی رجوع عامه مردم که در مسایل شرعی تخصصی ندارند، به متخصصین و کارشناسان دین، یک حکم عقلی است لکن نحوه مراجعه مردم و شیوه پاسخگویی صاحب نظران و کارشناسان دینی به مراجعین در دوره های مختلف تفاوت پیدا می کرد و شیوه توضیح المسائل نویسی به شکل کنونی حدود 4 قرن پیش شروع شد. T}تاریخ پیدایش اجتهاد: {T هم چنان که از مطالب پیشین به دست می آید، تقلید در احکام دین از همان ابتدای بعثت رسول اکرم(ص) در میان مسلمانان متداول بود و هر کسی با مراجعه آن حضرت و اصحاب ایشان مشکل خود را حل می کرد. اما پیدایش اجتهاد و رد فروع بر اصول و استنباط احکام شرعی از روایات، در میان اهل تسنن و تشیع متفاوت است. اهل تسنن پس از رحلت حضرت رسول اکرم از سویی با کمبود احادیث و رشد روزافزون مسایل جدید مواجه شدند. از سوی دیگر چون اعتقادی به جانشینی حضرات معصومین(ع) نداشتند از همان زمان اجتهاد در امور شرعی و فقهی را شروع کردند. در مقابل شیعیان با اعتقاد به امامت ائمه(ع) خود را از اجتهاد در امور شرعی بی نیاز می دیدند و با مراجعه حضوری به آن بزرگواران مانند زمان حضرت رسول اکرم(ص) مسایل خود را می پرسیدند تا این که در اواخر حیات حضرت امام صادق(ع) تدوین فقه شیعه و احادیث ائمه در میان علمای امامیه از رشد بی سابقه ای برخوردار شد. در همین دوره بود که در میان ناقلان احادیث ائمه در نقل حدیث اختلاف افتاد و عده ای خائن به جعل حدیث دست زدند. ائمه(ع) در آن زمان و پس از آن شیوه صحیح برخورد با اخبار متعارض را که یک نوع اجتهاد است تبیین نمودند و نیز در همین دوره ائمه(ع) میزان و مقایس های دیگری را برای اجتهاد و استنباط مانند استصحاب، برائت، احتیاط و… تبیین کردند. لذا این دوره فصل آغازین اجتهاد در تاریخ شیعه به حساب می آید اما علمای شیعه در عین مشروع بودن اجتهاد و تبیین قواعد اجتهاد از سوی ائمه(ع) به لحاظ امکان رسیدن حکم واقعی و دریافت احکام از آن بزرگواران به جز موارد اندکی اجتهاد را چندان مورد توجه و کاربرد قرار ندادند. پس از دوره غیبت صغری بود که اجتهاد رشد و شکوفایی خود را شروع کرد و این خود تاریخ مفصلی دارد. برای آگاهی بیشتر ر.ک: 1. الاجتهاد والتقلید، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 2. الاجتهاد و التقلید، سید رضا صدر، دفتر تبلیغات اسلامی. 3. اجتهاد و تقلید، علی رحمانی سبزواری، کنگره شیخ انصاری .4. نشریه حوزه، ش 56 و 57 5. کیهان اندیشه، ش 7 – 9.