علت دو برابر شدن دیه در ماه های حرام

پاسخ : نظر به این که در موضوع مضاعف شدن دیه در ماه‏هاى حرام، عمدتاً نظر به این است که تناسب زمان با تغییرش در دیه شناخته شود، مقدمات زیر شایان توجه مى‏باشد: الف) حکمِ قتل در ماه حرام: طبق تصریح روایات و فتاوى فقهاء، کسى که در ماه حرام مرتکب قتل شود، موظف است تمام مقدار دیه که در سایر ماه‏ها پرداخت مى‏شود را بدهد و به اضافه، مقدار (یک سوم) نیز بر آن مقدار بیفزاید و همچنین دو ماه پى در پى از ماه‏هاى حرام را روزه بگیرد (دیه، مرکب از سه بخش مى‏شود)V}ر.ک: وسائل الشیعه، ج 19، ابواب دیه‏النفس، باب 3، ص 149، ح 1 و 2. در جواهر الکلام آمده: گذشته از روایاتِ متواتر و فروانى که گزارش شده، اجماع نیز وجود دارد. همان، کتاب الدیات، فى اقسام القتل و مقادیر الدیات{V . ب) منظور از ماه حرام چیست؟ اصطلاح «ماه حرام» بر چهار ماهى اطلاق مى‏شود که از دیرباز احترام و اهمیّت زیادى داشته که عبارتند از ماه‏هاى ذى‏قعده، ذى‏حجه، محرم و رجبV}ر.ک: تفسیر نمونه، آیه‏الله مکارم، ج 7، ص 406{V. ج) دلیل حکم دیه ماه حرام؟ نظر به این که فقهاء و علماء در حرام و حلال‏هاى شرعى، به ادلّه‏ى قرآنى و روایى استناد کرده و بر اساس این دو منبع به اظهار نظر و کارشناسى مى‏پردازند، به برخى ادلّه و مستندات فقهى آنان مى‏پردازیم: 1ـ مستندات قرآنى: در چهار آیه‏ى قران کریم این مفهوم مشترک مورد تأکید قرار گرفته که چهار ماه‏اند که بسیار مهم‏اند و: ـ در این چهار ماه جنگ نکنید، امّا اگر به شما تعدّى شد، حق مقابله به مثل برایتان محفوظ استV}بقره، آیه‏ى 194{V. ـ حرمت و پاسداشتِ این چهار ماه را با حلال دانستن خشونت و جنگ از بین نبریدV}مائده، آیه‏ى 2{V. ـ اساسِ احترام و عظمت این چهار ماه، منشأ الهى داشته و از اراده‏ى او برخاستهV}مائده، آیه‏ى 97{V. ـ اگر مراعات توصیه‏هایى که گفته شد را نکنید، در واقع به خودتان ظلم کرده‏ایدV}توبه، آیه‏ى 36{V. صرف نظر از سایر مفاهیمى که در این آیات وجود دارد (و ما در بحث «حکمت‏ها» خواهیم گفت) منظور واقعى این آیات، آن است که بشر را متوجه حرمت و عظمتِ زمان (در قالب این چند ماه) کرده و به او بگویند که فایده‏ى این ارج‏گذارى‏ها، به خودت برمى‏گردد و «هر چه کنى به خود کنى؛ گر همه نیک و بد کنى». نهایتاً این که همچنان که حفظ حریم‏ها شایسته‏ى قدردانى و ثواب است؛ طغیان‏گرى‏ها و هنجارشکنى‏ها هم، مجازات در پى دارد. 2ـ مستند روایى: در برخى کتب فقهى شیعه آمده: «روایات زیادى که دلالت بر مضاعف شدن و تشدید گشتنِ حکم دیه‏ى قتل در ماه‏هاى حرام دارند، وجود دارد»V}مسالک الافهام، شهید ثانى(ره)، «انَّ به نصوصاً کثیره»{V. و تعداى از این احادیث در کتاب «وسائل‏الشیعه، ج 19» ذکر شده که با کنار هم قرار گرفتن این پنج روایت حکمِ ذکر شده به دست مى‏آید. حکمت‏ها: اینک با توجه به تذکرات و خاطرداشت‏هاى پیشین، به بیان حکمت‏ها و چند و چون‏هاى حکم مى‏پردازیم: توجیه حکمت 1. اراده‏ى انسان بر کردارهایش اثر مى‏گذارد؛ و خود اراده نیز از ذهنیّت‏ها تبعیت کرده و اثرپذیرى مى‏کند. وقتى این تفکر در جامعه حاکم باشد که قتل، حرام بوده و مستحقّ مجازات (دیه) است، دیگر به این زودى‏ها، حریم خون و حیاتِ انسان‏ها خدشه‏دار نشده و اکثریت درصددند تا با خویشتن‏دارى، دست خود را به خونِ به ناحق ریخته‏ى مسلمانى آلوده نکنند. حال اگر این ذهنیت و تفکّر شدّت بیشترى یافته و دریابد که در بعضى زمان‏ها (مثل چهار ماه حرام) و در برخى مکان‏ها (مکّه)، این مجازات، غلظت مى‏یابد، خود به خود اراده‏ها بیشتر در کنترل درآمده و سعى مضاعفى در حفظِ خونسردى و بخشش و رعایت احتیاط مى‏کنند. نتیجه این که: شدّت حکم دیه در ماه‏هاى حرام، موجب تشدید مراقبت‏هاى روانى شده و با ایجدا تعادل ذهنى – روانى، تعادلِ کردارى و اتخاذ تدابیر امنیّتى، قوّت یافته و عملاً آمار قتل و جنایت و دعوا و بى‏احتیاطى کاهش مى‏یابد. به تعبیرى، حکم دیه، به اهرمى بازدارنده در برابر غضب، خطا و هنجارشکنى‏ها تبدیل شده. در سوره‏ى مائده آیه‏ى 2، پس از امر به محترم شمردنِ ماه‏هاى حرام و نشکستن حرمت آن و حلال شمردنِ اقداماتِ فاقد وجاهت و تناسب با این ماه، چنین آمده: «مواظب باشید تا به زنده کردنِ ذهنیّت‏هاى منفى (و هر چند واقعیّت‏دار) زمینه‏هاى سوق به تعدّى و انتقام پدید نیاید! و شما به جاى این که دست به هم بدهید تا از همدیگر انتقام بگیرید، باید دست اتّحاد در راه نیکى‏ها و تقوا به یکدیگر بدهید نه این که به پشتیبانى از هم، آن هم به قصدِ همکارى‏هاى شرارت بار و دردسرساز بپردازید»V}این ترجمه توضیحى را با کمک تفسیر نمونه، ج 4، ص 250، شرح و عبارت‏پردازى کرده‏ایم{V. آن چه در این آیه، جالب توجه فزون‏تر است، این که: ـ نتیجه‏ى آرامش‏بخشى که در آخر آیه به دست آمده، نتیجه‏ى رعایت یک سیاست کلّى است؛ سیاستِ «حفظِ شعائر الهى و احترامِ ماه‏هاى حرام» و اینجاست که به خوبى مى‏فهمیم که واقعاً حرمت ماه‏هاى حرام چقدر در بازدارندگى و خویشتن‏دارى مؤثر است و این تفکر حفظِ حریم‏ها و مرزها، به حفظِ کردارها و «اهرم بازدارنده» تبدیل شده. ـ اسلام به جهت پایدار نگهداشتن این حرمت و احترام، آن را به موضوع دیه‏ى قتل‏ها تعمیم داده تا ضمن حفظِ جان انسان‏ها از قتل‏هاى عمد، شبه عمد و خطا، به نتایج آرامش‏بخش حفظِ شعائر الهى و حرمت ماه‏هاى حرام، فضاى عملکرد بیشترى بدهد. ـ در آخر همین آیه، آمده: A}واتقوالله انَّ الله شدید العقاب{A با رعایت حرمت‏ها و حریم‏هاى خواسته شده به حفظِ تقواى عملى بکوشید و بدانید در غیر این صورت عقاب خواهید شد و عِقاب خدا هم شدید است. و شاید، شدید شدن دیه‏ى این ماه‏ها، هشدار عینى و نمونه‏ى مجسّم عقاب خدا در دنیاى کوچک است چه رسد به آخرت؟! توجیه حکمت 2. یادآورى حرمت و احترامِ زمان (چهار ماه حرام) و توصیه به عدم جنگ‏طلبى و استمرار به جنگ و در نهایت، تهدید به مضاعف شدنِ مجازات دنیوى (دیه) و اخروىِ قتل در این مناسبت‏ها، بسترسازى براى آتش‏بس در برابر جنگ‏هاى بین‏المللى و درگیرى‏هاى داخلى و بین افراد است. به بیان دیگر، ساز و کار یاد شده، تاکتیک اسلام براى دعوت به آرامش و صلح در سطح کلان (بین کشورها) و خُرد (میان مردم و خرده‏فرهنگ‏ها) است و صد البتّه، مضاعف شدنِ دیه، افزایش تضمین اجرایى این تاکتیک از طریق راهبردهاى مالى است. شاهد این توجیه و حکمت، نکاتى از این قبیل است(گذشته از روایاتى که بیانگر مقدار مضاعف دیه‏اند): ـ در سوره‏ى بقره، آیه‏ى 194، تنها صورتى که مقابله به مثل جایز است را پیش دستى دشمن و یا متجاوز به تعدّى دانسته و در سایر شرایط، اجازه‏ى جنگ یا برخورد فیزیکى (که چه بسا به قتل بینجامد) را نداده، مگر از بابِ دفع تجاوزات و دفاع از خود، آن هم به شرط حفظِ همانندى در برخورد و قصاص (مثل همان تعدّى باشد)؛ و این نیست مگر به خاطر حرمت ویژه داشتن «الشهرالحرام»V}به لفظِ «حرام» و تناسبش با حرمت توجه کنید{V. ـ در همان آیه، وعده این داده شده که اگر این ضوابط را حفظ کنید به تقوا مجهّز خواهید شد. تقوا از ماده‏ى «وقایه» به معناى آرامش و به دور از التهاب است. از این رو تعهّد داده شده که با رعایت مفادّ آیه (که همگى حکمت و راهکار است) به آرامش و آسایش (که مصلحت و موافق با مفهوم تقواست) دست خواهید یافت. توجیه حکمت 3. ارج گذارى به حرمت ماه‏هاى حرام و اتّخاذ مکانیزم حقوقى – مالى ویژه، تلاشى است جهتِ پاسداشتِ آداب و رسوم صحیحى که ریشه در وحى داشته، و در بین مردم جامعه به فرهنگ نهادینه شده تبدیل گشته. پیام آیه‏ى 36 توبه در خصوص حکمت فوق: تعدادِ ماه‏هاى سال طبق آن چه خداوند در کتاب آفرینش و شرایع الهى مقرر فرموده، دوازده ماه است؛ که از این تعداد، چهار ماه حرمتى ویژه دارند و دارنده‏ى عنوان «ماه حرام»اند. از این رو، با پرهیز از ظلم و ستم به خود، احترامِ این آئین مقدّس و پابرجا (=اشاره به حرمت ماه‏هاى حرام) را حفظ کنید! در غیر این صورت، با قَلَمِ ظلم، سرنوشتى ناگوار براى خودتان تقدیر نموده‏اید! جالب است بدانید: «بعضى از مفسّران، تحریم جنگ در این چهار ماه را از زمان حضرتِ ابراهیم(ع) مى‏دانند؛ چنان که در عصر جاهلیّت عرب، نیز این حرمت به عنوان یک سنّت به قوّت خود باقى بود. هر چند آن‏ها طبقِ امیال و هوس‏هاى خود، گاهى جاى این ماه‏ها را تغییر مى‏دادند، ولى در اسلام این حکم همواره ثابت و لایتغبر است و از پاره‏اى روایات V}ر.ک: تفسیر برهان، ج 2، ص 122{V. استفاده مى‏شود که تحریم جنگ در این چهار ماه، علاوه بر آئین حضرت ابراهیم(ع) در آئین یهود، مسیح و سایر آئین‏هاى آسمانى نیز بوده است و جمله‏ى A}ذلک الدّین القیّم{Aکه در همین آیه آمده) مى‏تواند اشاره‏اى باشد به ثابت بودنِ این قانون در همه‏ى آئین‏هاى توحیدى» V}تفسیر نمونه، آیه‏الله مکارم، ج 7، ص 405{V. به این ترتیب، روشن مى‏شود که: ـ پیش‏بینى افزایش دیه‏ى قتل‏ها، راهکارى است جهت حفظِ سنت‏هاى حسنه و مصلحت آفرین. ـ قداست آن چه ریشه‏اى الهى دارد، نباید به هر بهانه (هر چند خطائى) مخدوش ‏شود، از این رو وقوع قتل در این ماه‏هاى واجد قداست، نوعى ضربه زدن به قداست بوده که هزینه‏اى برابر با ازدیاد رقم دیه و دو ماه روزه‏دارى آن هم در دو ماه متوالى از ماه‏هاى حرام برمى دارد. توجیه حکمت 4. اختصاص دادنِ ماه‏هاى حرام به ویژگى «حرمت و عظمت»، فرصتى است جهت ساماندهى روانى – اجتماعى جامعه، توضیح این که: در سوره‏ى مائده، آیه‏ى 97، یکى از نعمت‏هاى برتر الهى که بندگان مدیون آنند، نعمت کعبه معرّفى شده و چنین آمده: «خداوند، کعبه را، خانه‏اى داراى حرمت و عظمت و مایه‏ى قوامِ امر مردم و مرکزى براى اجتماع دل‏ها قرار داده؛ چندان که مى‏توانند بسیارى از نابسامانى‏هاى خود را سامان بخشند و کاخ سعادت خود را بر پایه‏ى آن استوار سازند. نکته‏ى مهم، تعبیر پرمحتواى «قیاماً للنّاس» است که در بردارنده‏ى مفهومى وسیع براى کعبه است. این مفهوم که مسلمانان، مى‏توانند در پناه این خانه و حرمتِ سازنده‏اش، همه‏ى کارهاى خود را سامان ببخشند»V}ترجمه‏ى مشروحى از آیه‏ى 97 سوره‏ى مائده با کمک تفسیر نمونه، ج 7، ص 89{V. آن چه در این آیه، مورد نظر ماست این که: خداوند در کنار معرفى کعبه و بیت‏ الله الحرام، به عنوان وسیله‏ى ساماندهى و حفظِ قوام و موجودیّت مردم (للنّاس)، ماه‏هاى حرام را نیز شامل همین اثرات دانسته و تمامِ اثراتى که براى قیام و قوامِ جامعه از کعبه ناشی مى‏شود را براى شهرالحرام هم معرّفى کرده A}جَعَلَ اللهُ الکعبهَ البیت الحرام قیاماً للناس و الشّهر الحرام{A. د) جمع‏بندى بحث: قداست این ماه‏ها، موجب حفظ و حراست از موجودیت مردم و بقاىِ سالمِ زندگى آن‏ها وسیله‏اى براى زدودن دلهره‏ها و رسیدن به آرامش هاست؛ و صد البته، اقداماتِ مالى و افزایش دیه‏ى این ماه‏ها، نشانى است از جدیّت خدا در برابر کسانى که حرمت و قداست این ماه‏ها را حفظ نکرده‏اند.