روشن کردن آتش محبت خدا در دل

پاسخ : در بحث روش تحصیل محبت خداوند، علاوه بر عنوان محبت به عنوان عبادت و اطاعت و معرفت نیز باید توجه نمود؛ زیرا این سه عنوان (معرفت، محبت و عبادت) کاملاً به هم مربوط‏اند و محبت ریشه در معرفت و عبادت دارد. این بحث از پیچیدگى خاصى برخوردار است؛ زیرا محبت نسبت به معرفت، گاهى قبل و گاهى بعد از آن قرار مى‏گیرد و همچنین، محبت نسبت به عبادت، گاهى قبل از آن و گاهى پس از آن قرار مى‏گیرد. به عبارت دیگر، گاهى محبت معلول معرفت است و گاهى علت آن و همچنین، محبت گاهى علت عبادت است و گاهى معلول آن. بنابراین براى روشن شدن بحث لازم است روابط این سه عنوان مورد بررسى قرار گیرد تا دقیقا آشکار شود که جایگاه محبت در کجا است و عوامل و اسباب تحصیل و تحریک آن کدام است. T}رابطه معرفت و محبت{T پرواضح است که محبت از جهتى فرع بر معرفت است، همانطور که نفرت که ضد محبت است نیز، ریشه در معرفت دارد. میل و نفرت انسان نسبت به چیزى ریشه در شناخت آن چیز دارد. انسان دوستدار زیبائى و گریزان از زشتى‏ها است و به هر مقدار که تحت جاذبه‏ى جمال چیزى قرار گیرد و زیبائى آن را درک نماید، نسبت به آن چیز علاقه نشان مى‏دهد. دوست داشتن و عاشق شدن انسان نسبت به کس یا چیزى که هرگز او را ندیده است و هیچگونه شناختى نسبت به او ندارد، کاملاً بى‏معنا است. انسان ابتدا مى‏شناسد و سپس طالب، محب و عاشق مى‏شود و معقول نیست کس که چیزى را ندیده و مزه‏ى آن را نچشیده است بگوید، دوست دارم یا ندارم. حتى نوع محبت هر کس نیز بستگى به نوع شناخت و نوع محبوبهاى او دارد. برخى آدمها حسى‏اند؛ شناخت آنها محدود به حس است و تنها مجذوب جمال طبیعت و زیبائى‏هاى حسى هستند و برخى علاوه بر حواس از ادراک عقلى نیز سود مى‏برند، این دسته از زیبائى‏هاى عقلى و مجرد نیز لذت مى‏برند و همین طور برخى ادراکات خیالى یا وهمى دارند. ایشان دوستدار صحنه‏هاى خیالى و یا معانى وهمى‏اند. مراتب ضعف و قوت محبت نیز بستگى به مراتب معرفت دارد، خصوصا نسبت به خداى متعال که بر هر مقدار درجه‏ى معرفت انسان بالا رود، به همان مقدار عشق و محبت او نیز اوج مى‏گیرد، به همین دلیل محبتى که انسان در ابتداى راه و در اثر معرفت علمى و ابتدائى تحصیل مى‏کند با محبتى که در انتهاى راه و در اثر معرفت حضورى و شهودى نصیب او مى‏شود یکسان و برابر نیست؛ «یرفع الله الذین آمنوا منکم و الذین اوتوا العلم درجات؛ بالا رفتن از درجات و مراتب قرب و محبت حق تعالى، بستگى به درجات ایمان و علم و دانش انسان دارد». T}رابطه محبت و عبادت{T عبادت گر چه نیاز اساسى به معرفت و ایمان دارد و با انگیزه‏ى ترس از جهنم و یا طمع به بهشت نیز برگذار مى‏شود؛ ولى عبادتى که انسان را به اوج قله‏ى انسانیت، کمال و قرب الهى مى‏رساند، تنها عبادتى است که برخاسته از محبت به خداى متعال باشد. امام صادق(ع) در روایتى فرموده‏اند: «بندگان خداى سه گروه‏اند، گروهى عبادتشان از روى ترس است، ایشان بردگانند و گروهى عبادتشان از روى طمع است، ایشان مزدورانند و گروهى عبادتشان از روى محبت است، ایشان آزادگان‏اند. این گروه بهترین عبادت کنندگان‏اند». از نظر اسلام، ارزش اخلاقى عمل و عبادت و تأثیر سازنده‏ى آن، بستگى به آگاهى و آزادى دارد و دو عنصر ترس و طمع، دقیقا دو عامل تهدید کننده‏ى آزادى هستند. از این دیدگاه تنها کسانى که با انگیزه‏ى محبت عبادت مى‏نمایند از عوامل تهدید کننده‏ى ترس و طمع به دور هستند و عبادتشان کامل است. این روایت بسیار حکیمانه به خوبى بیان مى‏کند که چگونه عبادت حقیقى ریشه در محبت خدا دارد و انگیزه‏ى واقعى عبادت، محبت به خداى متعال است. T}رابطه‏ى عبادت و معرفت{T همان‏گونه که معرفت، زمینه محبت و عبادت آگاهانه را فراهم مى‏آورد، عبادت نیز متقابلاً زمینه‏ساز حصول معرفتى عمیق‏تر مى‏شود و انسان در یک سیر متقابل صعودى میان معرفت، محبت و عبادت و دوباره معرفت بیشتر، محبت فزونتر و عبادت خالصانه‏تر، به سمت کمال و سعادت به پیش مى‏رود. و على(ع) در روایتى فرموده است H}«ثمره الدین قوه الیقین؛{H میوه و ثمره‏ى دین دارى، نیرو یافتن معرفت و یقین است». T}عوامل تحصیل محبت خداوند{T از مطالب گذشته به خوبى آشکار شد که عوامل اصلى تحصیل محبت خداوند، معرفت و عبادت است؛ زیرا در مراحل اولیه، محبت مستند به معرفت است و ریشه در شناخت محبوب دارد و در مراحل پیشرفته‏تر، عبادت موجب معرفت و محبت بیشتر مى‏شود. برنامه‏هایى عملى براى تقویت محبت در دل توصیه شده است که به صورت فهرست‏ وار عبارتند از: 1. تلاوت قرآن با صوت زیبا و حزین و شرایط مخصوص. 2. تفکر و دوام یاد خدا. 3. توجه به نعمت‏هاى الهى از آن جهت که آثار رحمت و محبت حق تعالى و مظاهر اویند. 4. مطالعه در زیبائى‏ها و عجایب خلقت. 5. ارتباط روحى و معنوى با اهل بیت(ع) و اولیاء و دوستداران خداوند. 6. شرکت در مجالس ذکر و انس با اولیاء الهى. 7. مطالعه کتب و اشعار اهل معرفت و عشق. T}شرط و مانع{T مهمترین مانع ظهور محبت خدا در دل انسان، حب دنیا است. حب خدا در یک تضاد واقعى با حب دنیا، ممکن نیست که درون یک انسانى با هم جمع شود. هر انسانى یا اهل محبت دنیا است و یا اهل محبت خدا. بنابراین مهمترین شرط تحقق محبت در یک دل، اخراج حب دنیا از آن دل است. در این زمینه مولاى متقیان و امیرمؤمنان فرموده است «اگر دوستدار خداوند هستید پس لازم است که محبت دنیا را از دل خویش برایند. چگونه مدعى محبت خداى سبحان است کسى که قلبش مسکن حب دنیا است. همان گونه که خورشید با شب جمع نمى‏شود، حب خداوند نیز با حب دنیا جمع نمى‏شود.