دلیل امام رضا از پذیرفتن ولایتعهدی معمول چه بود

در تماس تلفنی با وزیر خارجه قطر؛ امیرعبداللهیان از نقش قطر در آزادسازی اموال ایران تقدیر کرد

شنا در خزر ممنوع شد

هواشناسی خبر داد؛ کاهش ۲ درجه ای دمای هوای تهران طی هفته پیش رو

ولایتی: اجازه نمی‌دهیم ادعای نادرست در مورد خلیج فارس در عمل محقق شود

سفیر جدید ایران در ازبکستان با امیرعبداللهیان دیدار کرد

حضرت آیت الله جوادی آملی: انسانی که با رشوه…

کمیساریای انتخابات عراق: 18 میلیون نفر واجد شرایط رای…

الاخبار: آیا پس از سفر بن سلمان به عمان…

امام حسن (ع) «نظر و خواست» مردم را اولویت…

تصاویر جدیدی از فاجعه سیل ویرانگر در لیبی

آخرین اخبار

در تماس تلفنی با وزیر خارجه قطر؛ امیرعبداللهیان از نقش قطر در آزادسازی اموال…

شنا در خزر ممنوع شد

هواشناسی خبر داد؛ کاهش ۲ درجه ای دمای هوای تهران طی هفته پیش رو

ولایتی: اجازه نمی‌دهیم ادعای نادرست در مورد خلیج فارس در عمل محقق شود

سفیر جدید ایران در ازبکستان با امیرعبداللهیان دیدار کرد

گزارش تصویری: مراسم عزاداری 28 صفر در حسینیه آیت الله العظمی صافی گلپایگانی

الفابت کارمندان تیم استخدام جهانی خود را اخراج می‌کند

تصادف خودروی سواری و کامیون در قم یک کشته برجای گذاشت

حضرت آیت الله جوادی آملی: هیچ پشتیبانی بالاتر از مشورت نیست

اعلام نامزد های جایزه The Bes حریف پرسپولیس یک نماینده دارد

در اردوگاه «عین‌الحلوه» لبنان آتش‌بس شد

اعتراف رییس ستاد مشترک ارتش امریکا به شکست در افغانستان

طارمی رویایی با طعم تاریخ سازی

گزارش تصویری: مراسم عزاداری 28 صفر در بیت مرحوم آیت الله صانعی

روسیه سفیر آمریکا را احضار کرد ۲ کارمند سفارت آمریکا از روسیه اخراج شدند

معاون سازمان محیط زیست: از ظرفیت بازی‌های رایانه‌ای برای حفظ محیط زیست استفاده شود

هیأتی از عمان برای مذاکره وارد صنعاء شد

رئیس جمهور وارد مشهد شد

پلیس راهور استان گیلان خبر داد؛ ترافیک سنگین در ورودی گیلان مسافران از ورود…

هیاتی از انصارالله یمن برای تکمیل روند مذاکرات امروز به ریاض می‌رود

افسر VAR وارد تهران شد

معاون علمی رییس جمهور با رییس جمهور کوبا دیدار کرد

گزارش تصویری: مراسم عزاداری 28 صفر با حضور آیت الله مکارم شیرازی

مجارستان: واکنش اروپا به بحران اوکراین باعث چند دستگی جهان شده است

تبلیغات بهترین مقاصد برای سفرهای تابستانه

دلایل امام رضا (ع) برای پذیرش ولایت عهدی می خواهم کاری کنم که مردم نگویند علی بن موسی به دنیا چسبیده، بلکه این دنیاست که از پی او روان شد

شفقنا- یکی از وقایع مهم زندگی امام رضا(ع) پذیرش ولایت عهدی در زمان مامون است. جایی که امام(ع) با هوشیاری کامل و اتخاذ مواضع مناسب، توطئه های مامون را در هم کوبید. در تاریخ، دلایل مختلفی برای پذیرش ولایت عهدی از جانب امام رضا(ع) ذکر شده است که در زیر به آنها اشاره می شود.

به گزارش شفقنا، امام رضا(ع) در پاسخ به پیشنهاد مامون درباره واگذاری خلافت فرمودند: «می خواهم کاری کنم که مردم نگویند علی بن موسی به دنیا جسبیده، بلکه این دنیاست که از پی او روان شد». با این شگرد به مامون فهماند که نیرنگش موفقیت آمیز نبوده است.

1.امام رضا(ع) هنگامی ولایت عهدی را پذیرفت که به این حقیقت پی برده بود، در صورت امتناع بهایی را که باید بپردازد تنها جان مقدس خودش نمی باشد، بلکه علویان و دوستدارانش نیز همه در معرض خطر واقع می شدند. بر امام لازم بود که جان خویشتن و شیعیان و دوستدارانش را از گزندها برهاند زیرا امت اسلامی به وجود آنان و آگاهی بخشیدنشان بسیار نیاز داشت. امام و شاگردانش باید می ماندند تا برای مردم، چراغ راه و راهبر و مقتدا در حل مشکلات و هجوم شبهه ها باشند.

در آن زمان، موج فکری و فرهنگی بیگانه بر همه جا چیره شده بود و با خود ارمغان کفر و الحاد را در قالب بحث های فلسفی و کلامی می آورد. بر امام لازم بود بماند و مسئولیت خویش را در نجات امت به انجام برساند و شاهد بودیم که چه زیبا از عهده این مسئولیت برآمد.

2.امام (ع) با قبول ولایت عهدی یک اعتراف ضمنی از عباسیان گرفت که علویان هم در حکومت سهم شایسته ای دارند. تا آن زمان، خلفای عباسی چنین حقی را برای علویان نپذیرفته بودند، این اقدام به خوبی می توانست بطلان اقدامات حلفای پیشین را در خلاف این جهت، اعم از اموی و عباسی نشان دهد.

3.امام (ع) می خواست مردم اهل بیت را در صحنه سیاست، حاضر بیابند و آنان را فراموش نکنند و گمان نکنند که اهل بیت فقط علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار امت نمی آیند.

4.امام(ع) در ایام ولایت عهدی خویش چهره واقعی مامون را به همه شناساند و با افشای نیت و هدف های وی در کارهایی که انجام می داد، هر گونه شبهه و تردیدی را از نظر مردم برداشت.

امام رضا(ع) به صور گوناگون برای روبه رو شدن با توطنه های مأمون اتخاذ موضع کرد که مأمون آنها را قبلا به حساب نیاورده بود.

علامه جعفر مرتضی می نویسد: امام تا زمانی که در مدینه بود از پذیرفتن پیشنهاد مأمون خودداری کرد و آن قدر سرسختی نشان داد تا  بر همگان معلوم شود که مأمون به هیچ قیمتی دست از او برنمی دارد. اتخاذ چنین موضع سرسختانه ای برای آن بود که مأمون بداند که امام(ع) دستخوش نیرنگ وی قرار نمی گیرد و به اهداف پنهان مأمون آگاهی کامل دارد.

-امام به منظور وداع از رسول خدا وارد حرم پیامبر شد و گریست و در جواب محوّل سجستانی که علت گریه او را جویا شد. فرمود: من از جوار جدّم بیرون رفته در غربت از دنیا خواهم رفت.

-امام در این سفر که می دانست بازگشتی ندارد هیچ یک از افراد خانواده اش حتی فرزند محبوبش جواد(ع) را هم نیاورد در حالی که آن یک سفر کوتاه نبود و ماموریتی بس بزرگ بود این خود دلیل روشنی بود بر اینکه این مسافرت از نظر امام(ع) هیچ آینده روشنی نداشت.

– قضایای اعجاب انگیزی از رفتار امام (ع) در طول مسافرتش به سوی مرو رخ داد که «رجاء بن ابی ضحاک» شاهد همه آن قضایا بود. رجاء چنان به وصف آنها پرداخته که سرانجام، مأمون را مجبور کرد به بهانه ی آن که باید فضایل امام(ع) را خود بازگو کند زبان «رجاء» را بست.1

– امام (ع) با بیان حدیث مشهور«سلسله الذهب» در نیشابور، همگان را به مساله ای معطوف نمود که مهمترین مسائل در زندگی حال و آینده شان به شمار می رفت. ایشان بحث توحید و ولایت را بیان و خود را امام مسلمانان معرفی کرد و بزرگترین هدف مامون را با این آگاهی بخشی به مردم در هم کوبید چه او می خواست که با کشاندن امام (ع) به مرو از وی اعتراف بگیرد که حکومت او و بنی عباس یک حکومت قانونی است.

– امام با پذیرفتن خلافت، مشروعیت حکومت مامون را زیر سؤال برد همچنین زمینه را طوری چید که مأمون را رویا روی این حقیقت قرار دهد. امام(ع) فرمود: می خواهم کاری کنم که مردم نگویند علی بن موسی به دنیا جسبیده، بلکه این دنیاست که از پی او روان شد. با این شگرد به مامون فهماند که نیرنگش موفقیت آمیز نبوده است.

– امام (ع) در هر فرصتی تاکید می کرد که به اجبار و با تهدید به قتل، ولایت عهدی را پذیرفته است، نه تنها با گفتار که رفتارش نیز در تمام طول مدت ولایت عهدی از عدم رضایت و مجبور بودنش حکایت می کرد.

– امام (ع) از کوچکترین فرصتی که به دست می آورد سود جسته، این معنا را به دیگران یادآوری می کرد که مامون در اعطای سِمَت ولی عهدی کار مهمی نکرده، جز آن که در راه برگرداندن حق مسلم او که قبلا از دستش به غصب ربوده بود، گام برداشته است. بارها اعلام می کرد که ولایت حق ماست و این حق را خدای عز و جل به ما داده است.

– آن چه امام در سند ولایت عهدی نوشت از همه مؤثرتر و مفیدتر بود. در نوشته ی او معنایی عمیق نهفته و به وضوح بیانگر برنامه اش برای مواجه شدن با توطئه های مأمون بود.

امام (ع) با توجه به این نکته که سند ولایت عهدی در سراسر قلمرو اسلامی منتشر می شود آن را وسیله ی ابلاغ حقایقی مهم به امت اسلامی قرار داد. از مقاصد و اهداف باطنی مامون پرده برداشت و بر حقوق علویان پا می فشرد و توطئه ای را که برای نابودی آنان انجام می شد، آشکار کرد.

– امام برای پذیرفتن مقام ولایت عهدی شروطی قائل شد که طی آنها از مامون چنین خواسته بود: «امر و نهی نکنم و فئوا ندهم و قضاوت ننمایم و عزل و نصب نکنم و آئینی که هم اکنون در عصر خلافت تو رایج است تغییر ندهم.» مامون به تمام این شروط پاسخ مثبت داد.2

به این ترتیب امام (ع) بر قسمتی از اهداف مأمون خط  بطلان کشید و قانونی نبودن حکومت را آشکار کرد.

مأمون بر خلاف نقشه هایی که در سر پرورانده بود با قبول این شروط نمی توانست کارهایی را به دست امام انجام دهد یا کارهای خود را به حساب امام گذارد. امام نیز هرگز تصمیمهای قدرت حاکمه را اجرا نکرد. روش آنان نظر امام را به عنوان یک نظام حکومتی تامین نمی کرد و امام با قبولاندن این شروط به مامون خود را عملا از صحنه سیاست به دور نگاه داشت.

– امام به مناسبت برگزاری نماز عید و موضعی که اتخاذ کرد تاثیر عاطفی و پایگاه مردمی خود را نشان داد و مأمون احساس کرد که کاملا به مخاطره افتاده است.

– طرز رفتار و آداب و معاشرت عمومی امام (ع) چه پیش از ولی عهدی یا پس از آن به گونه ای بود که پیوسته نقشه های مأمون را بر هم می زد. هرگز مردم ندیدند که امام(ع) تحت تاثیر زرق و برق شئون حکومتی قرار گرفته در نحوه سلوکش با مردم، اندکی تغییر پدید آید. امام زندگی معتدل و پرهیزگارانه خویش را چون گذشته استمرار بخشید.

پی نوشت:

1.عیون اخبارالرضا، جلد 2، صفحه 183

2.ارشاد جلد 2، ص 601

منبع: علی بن موسی، امامِ رضا، تالیف مرضیه محمدزاده

انتهای پیام | www.fa.shafaq a.com

لینک کوتاه خبر :

شفقنا در شبکه های اجتماعی :

ویدئو کلیپ با صدای علی فانی: «به لطف خویش امام رئوف می خردم»

منش امام رضا (ع) با زیر دستان و مردمان عادی

صوت :آمده‌ام، آمدم ای شاه پناهم بده با صدای محمدعلی کریمخانی

پاسخ دیدگاه لغو پاسخ

نام من، ایمیل، و وب سایت را در این مرورگر برای دفعه بعد که نظر میدهم ذخیره کنم.

Δdocume .ge Eleme ById( ak_js_1 ).se A ibu e( value, ( ew Da e() ).ge Time() );

بر اساس گزارش‌های تاریخی در سال 200 هجری،1 مأمون عباسی فردی به نام رجاء بن ابی‌ضحاک را مأمور کرد تا امام رضا(ع) را از مدینه به سمت مرو بیاورد. بعد از ورود امام به مرو، مأمون ابتدا به امام(ع) پیشنهاد داد تا حکومت را بپذیرد؛ اما حضرتشان این پیشنهاد را نپذیرفتند. پس از آن مأمون پیشنهاد داد تا امام ولیعهدی را بپذیرد و بر این امر اصرار ورزید؛ از این‌رو امام(ع) منصب ولیعهدی را پذیرفت به شرط آن‌که:

یک) کسی را به عنوان والی در کار دولتی منصوب نکند.

دو) ‌کسی را از کارش برکنار نکند.

سه) هیچ رسمی را نقض نکند.

چهار) در امور دولتی مشاوری از دور باشد.2

در این موضوع چند امر مورد توجه قرار می‌گیرد:

مأمون از این پیشنهاد، اهدافی را دنبال می‌کرد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1- 1. فرو نشاندن شورش‌‌های علویان

علویان خلافت مأمون را قبول نداشتند؛ -زیرا آنها در میان خودشان کسانی را داشتند که از عباسیان برای تصدی حکومت سزاوارتر بودند- و مأمون به دودمانی تعلق داشت که قلوب خاندان امام علی(ع) از دست آنها چرکین بود.3

در همین راستا، افرادی هم‌جهت منافع شخصی خود در حاشیه افرادی از علویان قرار گرفته و در واقع اهداف خودشان را دنبال می‌کردند، مانند ابوالسرایا سری بن منصور از قبیله‌ی بنی‌ربیعه که مردم را به سوی محمد بن ابراهیم طباطبا دعوت کرد و چنین اظهار می‌داشت که آنان را به سوی وصی از آل‌‌محمد و کتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) دعوت می‌کند.4

به همین ترتیب محمد بن جعفر ملقب به دیباج در مکه و نواحی حجاز،5 ابراهیم بن موسی بن جعفر در منطقه‌ی یمن،6 محمد بن حسن معروف به سلق در منطقه‌ی واسط‏،7 عباس بن محمد بن موسی جعفری‏ در منطقه‌ی بصره،8 زید بن موسی بن جعفر بن محمد در کوفه9 قیام کردند.

مأمون با ولایت‌عهدی امام رضا(ع) که برجسته‌ترین فرد در میان علویان بود، عملا مردم را از حمایت دیگر علویانی که دست به قیام و شورش می‌زدند باز می‌داشت و آنان را به سمت خود جذب می‌نمود.

1- 2. از بین بردن جایگاه امام رضا(ع)

امام رضا(ع) به زهد و پارسایی نسبت به دنیا و دوری از کسب جاه و مقام مشهور بود. مأمون خواست تا با این پیشنهاد، جایگاه و منزلت امام(ع) را از بین ببرد. امام که به خوبی از این هدف مأمون آگاه بود، خطاب به او فرمود:

هدف شما از این پیشنهاد آن است که مردم بگویند: علی بن موسی الرضا(ع) از دنیا کناره‌‌گیری نکرده، بلکه بدان روی آورده است و برای طمع، خلافت را قبول کرد.10

1- 3. تحت نظر گرفتن امام(ع)

یکی از اهداف مأمون، تحت نظر قرار دادن امام رضا(ع) بود؛ از این‌رو افرادی مانند هشام بن ابراهیم راشد11 را مأمور کرد تا حضرتشان را تحت نظر قرار دهند. مأمون دلیل دعوت امام(ع) را این‌گونه بیان می‌کند: «ترسیدیم اگر او را به حال خود بگذاریم در کار ما شکافی به وجود آورد که نتوانیم آن‌را پر کنیم و اقدامی علیه ما بکند که تاب مقاومتش را نداشته باشیم».12

1- 4. مشروعیت بخشی به حکومت عباسیان

با ظلم و فشار مستمر عباسیان نسبت به علویان و امامان از اهل‌بیت(ع)، در دل شیعیان کینه شدیدی نسبت به خاندان عباسی به وجود آمد. مأمون با این پیشنهادش خواست آن همه ظلم و ستم را بپوشاند و خود را دوست‌دار اهل‌بیت(ع) نشان دهد و از این‌راه به حکومتش مشروعیت بخشد.

1- 5. تقویت حکومت خود

بعد از جنگ‌های مأمون با برادرش امین که در بغداد حکومت داشت، عملا شمال شرق ایران و منطقه‌ی خراسان به عنوان مرکز خلافت مأمون به شمار می‌آمد و با توجه به علاقه‌ی شدید ایرانیان نسبت به اهل‌بیت پیامبر(ص)، سپردن ولیعهدی به امام(ع) می‌توانست سبب دل‌جویی ایرانیان نسبت وی و حکومتش شود و وسیله‌ای برای حل مشکلات پیش‌رو باشد. این دلیل را از کلام مأمون می‌توان فهمید:

«این مرد مخفیانه مردم را به امامت خود دعوت می‌کند. ما او را ولیعهد خود قرار دادیم که مردم را به سوی ما دعوت کند».13

در مورد علت پذیرفتن مقام ولیعهدی توسط امام رضا(ع) می‌توان به چند دلیل اشاره کرد:

2- 1. اجبار بر پذیرش

همان‌گونه که گفته شد، مأمون به امام رضا(ع) ابتدا پیشنهاد خلافت و سپس پیشنهاد ولایت‌عهدی را داد؛ که حضرتشان هر دو پیشنهاد را نپذیرفت.

این‌جا بود که مأمون در مقام تهدید برآمد و گفت:

عمر بن خطاب موضوع خلافت بعد از خودش را به شورای شش نفره‌ای – که امام علی(ع) یکی از آنان بود- محول کرد، و سپس فرمان داد که اگر هر کدامشان مخالفت کردند، گردنشان زده شود! بنابر این، اکنون شما باید این موضوع را قبول کنید! 14 (وگرنه گردنتان زده خواهد شد).

امام(ع) در پاسخ ابن عرفه به این مطلب اشاره فرمود. او از امام(ع) پرسید: به چه انگیزه‌‌ای ولیعهدی را پذیرفتید؟ و پاسخ شنید: به همان انگیزه‌‌ای که جدم امام علی(ع) را وادار به ورود در شورا(ی شش نفره) نمود.15

2- 2. تأیید حضور خاندان پیامبر(ص) در حکومت

یکی از دلائل قبول ولایت‌عهدی آن بود که مردم خاندان پیامبر(ص) را در صحنه سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشی نسپارند و نیز گمان نکنند که آنان – همان‌گونه که شایع شده بود – تنها علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار ملت نمی‌آیند.

علاوه بر این‌که در نگاه مردم، امضای حکم ولایت‌عهدی امام از سوی مأمون، نوعی اعتراف ضمنی به آن بود که علویان شایسته حکومتند و نه او و دیگر عباسیان!

حضور امام رضا(ع) در ایران، برکاتی را برای مردم آن زمان و آیندگان به دنبال داشت:

3- 1. مهاجرت علویان به ایران‏

پس از انتقال امام هشتم(ع) به ایران و پذیرش ولایت‌عهدی، گروهی از علویان از نقاط مختلف حجاز و عراق به ایران مهاجرت کردند. مردم نیز به دلیل این‌که آنها فرزندان پیامبر(ص) هستند، احترام خاصی برای آنان قائل بودند. حضرت معصومه(س)، احمد بن موسی،16 از چهره‌‌های معروف این جریان هستند. علاوه بر این، یحیی بن عبداللّه بن حسن بن حسن، پس از قیام حسین بن علی(شهید فخ) و شکست او با گروهی از کوفیان به دیلم آمد.17 هجرت ایشان به این نقطه سبب گسترش تشیع گشت. علاوه بر منطقه دیلم، طبرستان و مازندران امروز نیز مدت‌‌ها زیر نفوذ علویان قرار داشت و غالباً تشیع زیدی بر آن‌جا حاکم بود.18

3- 2. انتقال مرکزیت شیعه به ایران

به دنبال هجرت علویان و امام‌‌زاده‌گان، به تدریج ایران به عنوان مرکز شیعیان معرفی شد. این امر در زمان‌‌های بعدی ادامه یافت تا جایی که شیعیان در جامعه ایرانی به اکثریت رسیدند.

3- 3. کمک به گسترش شیعه دوازده امامی

پس از شهادت امام صادق‌(ع) فرقه‌ی اسماعیلیه پدید آمد که معتقد به امامت اسماعیل فرزند امام صادق(ع) بودند. همچنین بعد از شهادت امام کاظم(ع) گروهی با عنوان واقفیه به وجود آمد که معتقد بود امام کاظم(ع) از دنیا نرفته و او همان مهدی موعود است! در چنین شرایطی، امام رضا(ع) با قرار کردن در مرکز توجه جامعه اسلامی و با سخنان خود از جمله حدیث سلسله الذهب و فراز معروف «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا»،19 بر انحراف این فرقه‌‌ها از شیعه واقعی تأکید فرمود و عملا وضعیت چنان شد که شیعیان دوازده امامی نسبت به دیگر شیعیان از اکثریت برخوردار شده و فرقه‌های انحرافی به حاشیه رانده شوند.

3- 4. تبلیغ معارف اصیل شیعه

امام(ع) با شرکت فعال در گفت‌وگوها از جمله در مناظراتی که مأمون تشکیل می‌داد، توانست از این فرصت استفاده کند و معارف ناب اسلامی، قرآنی و شیعی را در زمینه‌های توحید،20 عصمت انبیا،21 اوصاف پیامبر اسلام(ص)،22 ویژگی‌های ائمه و فضایل آنان،23 و … بیان کند.

روایات زیادی از این امام همام به یادگار مانده است که شیخ صدوق برخی از آنها ‌را در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) جمع‌آوری نمود.

در نهایت، می‌توان گفت که هجرت امام رضا(ع) به ایران و قبول ولایت‌عهدی از طرف حضرتشان این برکت را برای ایرانیان داشت که آنان در مسیر اسلام اصیل و پیروی از اهل‌بیت(ع) قرار گیرند و مزار ایشان نیز در هزاره اخیر تا کنون جایگاهی برای تجمع شیعیان سراسر دنیا قرار گرفته و معنویت در حاشیه آن گسترش یابد، علاوه بر آن‌که نمایشگاهی از هنر ایرانی در کنار آن شکل گیرد.

1. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 8، ص 544 – 545، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق، مصحح، لاجوردی، مهدی، ج 2، ص 165، تهران، نشر جهان، چاپ اول، 1378ق.

2. عیون اخبار الرضا(ع)، ج‏ 1، ص 20.

3. پیشوایی، مهدی،سیره پیشوایان، ص 484، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق(ع)، چاپ قدس، 1376ش.

4. مغربی، قاضی نعمان‏، شرح الاخبار فی فضائل الأئمه الأطهار(ع‏)، ج 3، ص 334، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1409ق.

5. قمی، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه، عبد الملک قمی، حسن بن علی بن حسن، تحقیق، تهرانی، سید جلال الدین، ص 223، تهران، توس، 1361ش.

6. یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب‏، تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 445، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.

7. همان.

8. همان.

9. همان.

10. شیخ صدوق، الامالی، ص 68 – 69، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.

11. عیون اخبار الرضا(ع)، ج‏2، ص 153.

12. همان، ج ‏2، ص 170.

13. همان.

14. شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 259، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، ص 333 – 334، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1390ق.

15. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب(ع)، ج 4، ص 364، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.

16. «شخصیت و محل دفن احمد بن موسی(ع)»، 65012.

17. تاریخ الیعقوبی، ج ‏2،ص408؛ ابن العماد شهاب الدین ابو الفلاح عبد الحی بن احمد العکری الحنبلی الدمشقی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، ج 2، ص 437، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، 1406.

18. سبحانی‏، جعفر، راهنمای حقیقت‏، ص 55، تهران، نشر مشعر، چاپ پنجم، 1387ش؛ برای آگاهی از علویان مدفون در طبرستان و دیلمان و گیلان به کتاب اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان ویلفرد مادلونگ، چاپ انتشارات فرانتزاشتاینر، بیروت، 1987و «تاریخ تشیع در ایران» مراجعه شود.

19. الامالی، ص 235.

20. عیون اخبار الرضا(ع)، ج ‏1، ص 114.

21. همان، ج‏1، ص 195.

22. همان، ج ‏1، ص 316.

23. همان، ج‏1، ص 216.