آیا امام حسین(ع) حج تمتع واجب را که شروع کرده بود، ناتمام گذاشت؟ فرق آن با حج عمره چیست؟

آیا امام حسین(ع) حج تمتع واجب را که شروع کرده بود، ناتمام گذاشت؟ فرق آن با حج عمره چیست؟

قبل از آن که به تحلیل تاریخی این پرسش بپردازیم، باید این نکته را متذکر شویم که از دیدگاه فقهی، این سخن مشهور که امام حسین(ع) حجّ خود را نیمه تمام گذاشت، سخن نادرستی است؛ زیرا امام(ع) در روز هشتم ذی حجه “یوم الترویه” از مکّه خارج شد.1 در حالی‏که اعمال حجّ – که با احرام در مکّه و وقوف در عرفات شروع می‏شود- از شب نهم ذی حجه آغاز می‏شود. بنابراین، امام(ع) اصولاً وارد اعمال حج نشده بود، تا آن را نیمه تمام گذارد. بله، مسلماً آن حضرت در هنگام ورود به مکّه، عمره مفرده انجام داد و چه بسا در طول اقامت چند ماهه خود در مکّه و احتمالاً در فاصله‏های مختلف، اقدام به انجام اعمال عمره کرده بود. اما انجام اعمال عمره مفرده، به معنای ورود در اعمال حجّ نمی‏شود. در برخی از روایات تنها از انجام عمره مفرده از سوی امام(ع) سخن به میان آمده است.2 گرچه معروف و مشهور است و در برخی کتاب‌ها مانند الارشاد شیخ مفید آمده، که حضرت حج خود را تبدیل به عمره کرد و طواف و سعی انجام داد و از احرام بیرون آمد چون نمی توانست حج خود را تکمیل کند.3 ولی به نظر بعید می‌آید، که آن حضرت به احرام حج محرم شده باشد، چون کسی که می‌خواهد، اعمال حج را انجام دهد، علی القاعده روز هشتم یا روز نهم ذی الحجه محرم می‌شود و جهتی برای محرم شدن زودتر از موعد مقرر نیست. برای تایید این مطلب روایاتی در کافی نقل شده که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ خَرَجَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ مُعْتَمِراً ثُمَّ رَجَعَ إِلَی بِلَادِهِ قَالَ لَا بَأْسَ وَ إِنْ حَجَّ فِی عَامِهِ ذَلِکَ وَ أَفْرَدَ الْحَجَّ فَلَیْسَ عَلَیْهِ دَمٌ فَإِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ ع خَرَجَ قَبْلَ التَّرْوِیَهِ بِیَوْمٍ إِلَی الْعِرَاقِ وَ قَدْ کَانَ دَخَلَ مُعْتَمِراً ؛ از امام صادق ع نقل شده که فرمود: امام حسین(ع) قبل از روز هشتم ذی الحجه از مکه خارج شد، در حالی که قبلا در ماه حج با احرام عمره، به قصد انجام عمره وارد مکه شده بود و عمره انجام داده بود.4 پیداست، که از این روایت بر نمی آید، که حضرت حج خود را تبدیل به عمره کرده باشد. در روایت دیگر امام صادق(ع) فرمود: “قَدِ اعْتَمَرَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ ع فِی ذِی الْحِجَّهِ ثُمَّ رَاحَ یَوْمَ التَّرْوِیَهِ إِلَی الْعِرَاقِ وَ النَّاسُ یَرُوحُونَ إِلَی مِنًی وَ لَا بَأْسَ بِالْعُمْرَهِ فِی ذِی الْحِجَّهِ لِمَنْ لَا یُرِیدُ الْحَجَّ ؛ امام حسین(ع) در ماه ذی الحجه عمره انجام داد و سپس در روز ترویه (هشتم) به سوی عراق حرکت کرد و کسی که نمی خواهد، حج انجام دهد، می‌تواند عمره انجام دهد”5. بله، مسلماً آن حضرت در هنگام ورود به مکّه، عمره مفرده انجام داده و چه بسا در طول اقامت چند ماهه خود در مکّه و احتمالاً در فاصله‏های مختلف، اقدام به انجام اعمال عمره کرده بود. اما انجام اعمال عمره مفرده، به معنای ورود در اعمال حجّ نیست. و شاید وقتی که مطلع شد، که نیروهای مخفی یزید قصد ترور آن حضرت را در حرم دارند، تصمیم گرفت به سوی عراق حرکت کند، برای انجام یک عمره دیگر محرم شد و آن را تکمیل کرد و از احرام خارج شد و در روز ترویه یعنی هشتم ذی الحجه به سوی عراق از مکه خارج شد. از نقطه نظر تاریخی بالاخره این پرسش باقی است، که با وجود آن که یکی از علل انتخاب مکّه، داشتن فرصت مناسب برای تبلیغ دیدگاه خود بود؛ چرا در این شرایط زمانی ویژه – که اوج حضور حاجیان از سرتاسر نقاط مختلف در مکّه، عرفات و منا است و بهترین فرصت تبلیغی برای آن حضرت فراهم آمده است- ناگهان مکّه را ترک کرد؟ به طور خلاصه می‏توانیم علل این تصمیم ناگهانی را چنین ذکر کنیم: 1- احتمال خطر جانی‏ از برخی عبارات امام حسین(ع) -که در مقابل دیدگاه شخصیت‏های مختلفی که با بیرون رفتن آن حضرت از مکّه و حرکت به سوی کوفه مخالف بودند، ابراز شده- چنین بر می‏آید، که امام(ع) ماندن بیشتر در مکّه را مساوی با بروز خطر جانی برای خود می‏دانست؛ چنان‏که در جواب ابن عباس می‏فرماید: “کشته شدن در مکانی دیگر برای من دوست داشتنی‏تر از کشته شدن در مکّه است”.6 نیز به عبداللَّه بن زبیر فرمود: “به خداوند سوگند! اگر یک وجب خارج از مکّه کشته شوم، برای من دوست داشتنی‏تر است، تا آن که به اندازه یک وجب در داخل مکّه کشته شوم. به خداوند سوگند! اگر من به لانه‏ای از لانه جانوران پناه برم، مرا از آن بیرون خواهند کشید، تا آن چه را از من می‏خواهند، به دست آورند”.7 نیز به برادر ش محمد حنفیه، به صراحت از قصد ترور یزید در محدوده حرم امن الهی نسبت به جان خود سخن به میان آورد.8 بالاخره در بعضی از متون به صراحت سخن از این مطلب به میان آمده، که یزید، عده‏ای را همراه با سلاح‏های فراوان برای ترور امام حسین(ع) در مکّه فرستاده بود.9 2- شکسته نشدن حرمت حَرَم‏ در برخی از عبارات گذشته، تذکّر این نکته از سوی امام حسین(ع) وجود داشت، که نمی‏خواهد، حرمت حرم امن الهی، با ریخته شدن خون او در آن شکسته شود؛ گرچه در این میان گناه بزرگ از آن قاتلان و جنایتکاران اموی باشد. آن حضرت این مطلب را در برخورد با عبداللَّه بن زبیر و به گونه تعریض‏آمیز نسبت به او – که بعدها در مکّه موضع گرفته و لشکریان یزید حرمت حرم را خواهند شکست – به صراحت بیان می‏دارد. ایشان در جواب ابن زبیر می‏فرماید: “پدرم (علی(ع)) برای من نقل کرد، که در مکّه قوچی است، که به وسیله آن حرمت شهر شکسته می‏شود و من دوست ندارم که مصداق آن قوچ باشم”.10 اما فرق بین حج تمتع با عمره مفرده این است، که حج تمتع دارای سیزده عمل واجب است، ولی عمره مفرده مشتمل بر هفت واجب (احرام، طواف، نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، تقصیر و طواف نساء و نماز) می‌باشد. حج تمتع در روزهای خاصی از ماه ذی‌الحجه انجام می‌گیرد، اما عمره مفرده در تمام سال انجام می‌پذیرد. 1. ابومخنف کوفی، ‏وقعه الطف‏، جمع آوری یوسفی غروی، قم‏، جامعه مدرسین، چ سوم، ‏‏1417ق، ‏ص147. (نرم افزار سیره معصومان) 2. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، 1409ق، ج14، ص311. (نرم افزار جامع الاحادیث2) 3. مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چ اول، 1413ق، ج 2، ص 68 . (نرم افزار سیره معصومان) 4. کلینی، الکافی، تهران، اسلامیه، چ دوم، 1362ش، ج4، ص535. (نرم افزار سیره معصومان) 5. همان. 6. ابن کثیر، البدایه و النهایه، بیروت، دار الفکر، 1407ق، ج 8، ص 159. (نرم افزار نورالسیره) 7. وقعه الطف، پیشین، ص 152. 8. سید ابن طاوس، ‏اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، چ اول، 1348ش،‏ ص64. (نرم افزار سیره معصومان) 9. همان. 10. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر-دار بیروت، 1385ق، ج4، ص38. (نرم افزار نورالسیره)