چه کنیم تا عاقبت به خیر شویم؟ اصولاً عاقبت به خیر شدن چیست؟

چه کنیم تا عاقبت به خیر شویم؟ اصولاً عاقبت به خیر شدن چیست؟

الف) عاقبت به خیر شدن چیست؟ مدت کوتاه زندگی انسان در دنیا را با زندگی آخرتش، که بی کرانه و بی نهایت است و پایانی برای آن نیست، نمی توان مقایسه نمود. از اینرو، تحمل سختیها و مشکلات در دوره کوتاه زندگی دنیا اگر فرجامی نیکو داشته و همراه با سعادت اخروی باشد، از آن تعبیر به “عاقبت به خیری” می‌شود. به بیان دیگر: عاقبت به معنای فرجام، پایان و نتیجه کارکردها است،‌ و عاقبت به خیری یعنی مجموعه فعالیتها و کارکردهایی که پایان آن “خیر و خوشبختی” را برای انسان به دنبال دارد. البته خوشبختی، درجات دارد. انسان به دلیل این که تنوع طلبی و مطلقگرایی در طبیعت او نهادینه شده، به هر درجه از خوشیها و نعمتهای مادی یا معنوی که دست پیدا کند، قانع نمی شود و رتبهای بالاتر از آن را طلب می‌کند. این حالت نه تنها برای انسان در دنیای محدود وجود دارد، بلکه در آخرت نیز تداوم می یابد. از این رو یکی از اسامی قیامت یومالحسره و یومالتغابن است، یعنی روزی که نه تنها گناهکاران در آه حسرت و ندامت می سوزند و احساس مغبون شدن دارند، بلکه آه و افسوس، و حسرت و ندامت شدیدی دامنگیر نیکوکاران می گردد که چرا بیشتر به کارهای نیک نپرداختند تا به عالیترین مراتب بهشت که مرتبه “رضوان الله”1 است، نایل گردند و نهایت نزدیکی به خدا را پیدا کنند و به مطلق حقیقی متصل گردند. مرتبهای که همه نعمتها و خوشیها در برابر آن ناچیز است. این مرتبه است که قرآن می‌فرماید: ” رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ؛ خدا از آنها خشنود است و آنها از خدا خشنودند”.2 پس عاقبت به خیری یعنی اتصال به فیض و رحمت مطلق و بی نهایت و نیل به نقطهای از قرب الهی که رضایت و خشنودی خدا از انسان و انسان از خدا را به دنبال داشته باشد، و طبیعت مطلقگرای انسان با رسیدن به مقصد و مطلق حقیقی، اشباع شود و به آرامش مطلق، دست پیدا کند. ب) چه کنیم تا عاقبت به خیر شویم؟ با توجه به مفهوم عاقبت به خیری و توضیح فوق، می توان پرسش را این گونه مطرح نمود:‌ چه کنیم تا به مقام “قرب الهی” نایل گردیم و با جلب خشنودی حق تعالی،‌ از سرچشمه فیض و رحمت خاص خداوندی به “مقربان” بهرهمند گردیم و خوشبختی را به دست آوریم؟ برای شفافتر شدن مطلب و دقیقتر گشتن پاسخ، می توان سؤال را در قالب چند پرسش جزئیتر، به این شکل طرح نمود: 1ـ منظور از مقرون شدن “عاقبت” و سرانجام کار به خیر و سعادت، چه زمانی است؟ فقط آخرت منظور است یا شامل دنیا هم می شود؟ 2ـ منظور از “خیر” فقط خیر معنوی است یا خیر مادی را هم شامل می گردد؟ 3ـ عوامل و ابزار یا مکانیسمی که “عاقبت” امور انسان را به خیر و سعادت ختم می‌کند چیست؟ آیات و روایات به تمامی پرسشهای مذکور، پاسخ گفته است. در ذیل برخی از آن‌ها مورد بررسی قرار می گیرد: الف) قرآن کریم فرجام نیک و عاقبت خیر را از آنِ مؤمنانی می‌داند که با اعمال صالح، ایمان را درون خویش تثبیت و نهادینه نموده اند: ” الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبی‏ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ؛ زندگی خوش و بازگشتنگاه نیکو از آن کسانی است که ایمان آورده‏اند و کارهای شایسته کرده‏اند”.3 ذکر جمله کوتاه “طوبی لهم” به صورت مطلق، بهترین زندگی، بهترین نعمت ها، بهترین آرامش(آرامش روحی و فکری)، بهترین دوستان و بهترین الطاف خاص پروردگار، (و بالاخره بهترین سرانجام و عاقبت ها) را برای کسانی بیان فرموده که از نظر عقیده، محکم و از نظر عمل، پاک و فعال و درستگار و خدمتگذارند.4 اگر در روایات متعددی می خوانیم که “طوبی” نام درختی است که در خانه پیامبر و علی(ع) در بهشت می باشدو شاخههای آن همه جا و بر سر همه مؤمنان و بر فراز همه خانههایشان گسترده است، بیان این حقیقت است که: ایمان و عقائد، و عمل صالح در پرتو پیروی مطلق از رهبری پیامبر اسلام(ص) و ولایت علی بن ابیطالب و سایر امامان، باعث پیدایش بهترین عاقبتها و سرنوشتها در دنیا و آخرت می گردد. ب) ” وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقینَ؛5 مسئله عاقبت خیر و فرجام نیک و سعادت بخش از آن تقوا پیشگان است”. با عبارت “والعاقبه للمتقین” در سورههای اعراف و قصص سرانجام نیک در دنیا و آخرت را از آنِ اهل تقوا شمرده است. در این دو سوره، شرایط و ابزارهای لازم برای پیروزی حضرت موسی(ع) و مؤمنان بر فرعون و سایر ستم پیشگان بیان شده است. به بیان دیگر: سرانجام سعادتبخش و عاقبت نیک در دنیا و آخرت از آنِ کسانی است که “تقوا” پیشه کردهاند، و در عرصه عمل، به رعایت اصول تقوا ملتزم هستند. در سوره اعراف، سه شرط برای پیروزی بیان شده است: 1ـ ایمان به خدا و استعانت جستن از او ” اسْتَعینُوا بِاللَّهِ “، 2ـ دعوت به صبر و استقامت در کارها و احساس ضعف و زبونی نکردن “وَ اصْبِرُوا”، 3ـ پس از توصیه در زمینه عقیده و اخلاق، به عرصه عمل می پردازد و می‌فرماید:‌ با تقوا و پرهیزگاری، “عبد” خدا شوید تا خداوند حاکمیت جهان را به شما بسپارد و شما را وارث ثروت، قدرت و حکومت آن گرداند، زیرا عاقبت پیروزمندانه از آنِ‌ پرهیزگاران است: ” وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقینَ”.6 در آیه‌ 96 این سوره می‌فرماید: “اگر اهل آبادی ها و جوامع بشری عقائد خویش را با ایمان به خدا و لوازم آن پاک و خالص می کردند و در میدان عمل و عرصه‌ گفتار و رفتار، تقوا و پرهیزگاری پیشه می کردند، ما برکت ها را از آسمان و زمین به سوی شان سرازیر می کردیم، ولی آن‌ها حق را – در هنگام عمل یا عقیده و عمل – تکذیب کردند. ما هم آنان را به کیفر اعمالشان (و عقاید آنان) مجازات کردیم”؛ یعنی وضعیت اَسفبار و آمیخته با ظلم و تبعیض امروز جهان، نتیجه انحراف بشر از تقوای فکری و عملی و یا سکوت و بی عملی آنان در برابر انحرافات است. علی(ع)، موقع بدرقه کردن ابوذر – که توسط عثمان به ربذه تبعید شده بود – به او فرمود: “ای ابوذر! اگر آسمان ها و زمین نسبت به کسی به هم بسته و دوخته شوند، ولی او تقوا پیشه کند، خداوند برای او گشایش ایجاد می‌کند”.7 قرآن در مورد مواهب و نعمت هایی که متقیان عاقبت به خیر در آخرت از آن برخوردار می گردند، می‌فرماید: متقیان عاقبت و سرانجام نیکویی دارند. بهشت های جاودان که درهایش به روی آنان گشوده، برای آنان آماده است.8 هنگامی که به بهشت می رسند، نگهبانانش به آن‌ها می‌گویند: سلام علیکم، گوارایتان باد! داخل شوید و جاودانه باشید.9 چه نیکوست سرای (وسرانجام کار). پرهیزگاران به بهشت های جاودانی داخل می‌شوند که نهرها از زیر آن جاری است. در آن جا هر چه بخواهند هست (و برایشان آماده می‌باشد) خداوند پرهیزگاران را این گونه پاداش می‌دهد.10پس تقوا پیشگان را نجات می دهیم و ستم پیشگان را در جهنم -‌درحالی که به زانو در آمده و ذلیل شده اند – رها می‌کنیم.11 خداوند پرهیزگاران را با رستگاری و کامیابی، رهایی می بخشد (به گونه ای که) نه بدی و رنجی به آنها می‌رسد و نه حزن و اندوهی متوجه آن‌ها می‌شود”.12 خلاصه و نتیجه بحث: 1ـ اگر همه شرایط و قواعدی که برای تحقق عاقبت به خیری لازم است آماده شود، سرنوشت نیکو و عاقبت توأم با خیر و سعادت، هم در دنیا نصیب انسان می‌شود و هم در آخرت. 2ـ عموم خیر و خوبیها از مادی و معنوی، جسمی و روحی، فردی و اجتماعی، نصیب فرد یا جامعه سعادتمند و عاقبت به خیر می گردد. 3ـ عوامل و ابزاری که فرجام امور را به خیر و سعادت ختم می کند، عبارتند از: ایمان پاک و خالص، رعایت تقوا و انجام عمل صالح، همه کارها رنگ خدایی داشته باشد و جهت جلب رضایت او و با توکل و استعانت جستن از او انجام گیرد، صبر و استقامت ورزیدن در برابر سختیها و مشکلات (فَعَلَیْکُمْ بِالصَّبْرِِِ فَهُوَ مَحمُودُ العَاقِبَهِ؛ صبوری پیشه کنید که سرانجام نیک و پسندیده در صبوری است13؛ لازمه عاقبت به خیری، عاقبت اندیشی است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: “هر زمان مصمم شدی کاری انجام دهی، در عاقبت و نتیجه آن اندیشه کن. پس اگر پایان کار خیر و خوبی بود یا مقدمه لازم و راه درستی برای رسیدن به “خیر” بود، دنبال کن و اگر شرّ و گمراهی بود،‌ از آن اجتناب ورز”.14 امیرالمؤمنین(ع) فرمود: “دور اندیش ترین مردم کسی است که صبر کردن و اندیشیدن به پایان امور و نتایج کارکردها، شعار و برنامه او باشد”.15 تذکر: از نگاه انسان ظاهربین، ممکن است فرد بدبخت و سیه روزی که چند صباحی از مسیر معصیت و بی تقوایی، به نوایی رسیده، خوشبخت نامیده شود و به انسان عادل و با تقوا و غیرتمند و شجاع، محروم و بدبخت گفته شود، ولی بر تارک هستی نوشته شده است: مردمی در عرصه گیتی زندگی شرافتمندانه دارند و در تاریخ باقی می مانند که عادل، با ایمان، غیرتمند و شجاع باشند. علی(ع) می‌فرماید: “مکروه تحمد عاقبته خیرٌ من محبوب تذمّ معبّته؛16 زشتی که پایانش پسندیده باشد بهتر از زیبائی است که پایانش ناپسندیده باشد.”. 1. توبه (9) آیه 72: “وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها وَ مَساکِنَ طَیِّبَهً فی‏ جَنَّاتِ عَدْنٍ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ”. 2. بینه (98) آیه 8. 3. رعد (13) آیه 29. 4. مکارم شیرازی، ناصر،تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1374ه ش، ج10، ص 209. 5. اعراف (7) آیه 128؛ قصص(28) آیه 83 6. اعراف (7) آیه 129. 7. ترجمه‏وشرح‏نهج‏البلاغه(فیض‏الاسلام)، موسسه‏چاپ‏ونشر، تالیفات‏ فیض‏الاسلام، انتشارات‏ فقیه‏، ‏1379ه ش، چاپ پنجم، تهران‏، ج 2، ص 406، خطبه 130. 8. ص (38) آیه 50 – 49. 9. زمر (39) آیه 73. 10. نحل (16) آیه 30 – 31. 11. مریم (19) آیه 72. 12. زمر (39) آیه 61. 13. علامه مجلسی، بحار الأنوار، مؤسسه الوفاء بیروت – لبنان، 1404 هجری قمری‏، ج42، ص 292. 14. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه،مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام قم، 1409 هجری قمری،ج15،ص282، ح7. 15. احسانبخش، صادق، آثارالصادقین، نشرروابط عمومی ستاد نماز جمعه گیلان ، چاپ اول، تابستان 1368ش،ج13، ص 330. 16. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1366 هجری شمسی، ص 476، شماره 10924 .