آثار تربیتی ذکر

دوست گرامی. به نظر می رسد که سوال شما در مجموع از اثرات تربیتی ذکر باشد. مهمترین اثر ذکر و یاد خدا تاثیری است که بر روان و اخلاق انسان می گذارد و موضوع انسان ساز بودن آن است.
آثار تربیتی ذکر و یاد خدا:
ذکر و یاد خدا آثار سازنده روحى و اخلاقى فراوانى دارد که یاد متقابل خدا از بنده، روشنى دل، آرامش قلب، ترس از (نافرمانى) خدا، بصیرت و شناخت شیطان، بخشش گناهان، و علم و حکمت از جمله آنهاست .
یکى از زیباترین جلوه هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسى ترین راه هاى سیر و سلوک، ذکر است; یعنى مترنم بودن زبان و قلب انسان به اسماء حسناى الهى و شاداب نگه داشتن گل روح در زیر باران یا دحق .
ذکر خدا، از یادبردن هستى محدود خویش در رهگذر یاد اسماى الهى است و تداوم و استمرار آن زنگار گناهان را از روى دل مى زداید; زیرا غفلت و فراموشى حق تعالى، ساحت دل را مکدر مى کند . از اینجاست که یکى از رسالت هاى اولیاى الهى و کتابهاى آسمانى، برطرف نمودن این کدورت و تاریکى است و به همین علت «ذکر» را از اوصاف پیامبر و از نام هاى قرآن شمرده اند; چنانکه قرآن مجید به ذکر بودن پیامبر صلى الله علیه و آله چنین اشاره مى کند:
«… قد انزل الله الیکم ذکرا × رسولا یتلوا علیکم آیات الله …» (1) .
«خداوند ذکرى (رسولى) را به سوى شما فرستاد تا آیات خدا را بر شما تلاوت کند» . همچنین از نام هاى قرآن مجید ذکر مى باشد: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون » (2) . «ما ذکر (قرآن) را بر تو نازل کردیم و آن را حفظ خواهیم کرد» .
وجه نامگذارى پیامبر صلى الله علیه و آله و قرآن به ذکر این است که موجب یادآورى خداوند متعال مى باشند; زیرا یادآورى منوط به دانش قبلى است و این پیامبران و کتاب هاى آسمانى مى باشند که پرده غفلت و فراموشى را از روى دل کنار زده و نور الهى را بدان مى تابانند . بنابراین یاد خدا انسان را از حضیض مادیت به اوج معنویت مى رساند و امید را در انسان زنده مى کند و یاس و ناامیدى را که از تنگناهاى زندگى مادى و معادلات بشرى ناشى مى گردد، برطرف مى کند .
ذکر خدا ارتباط معنوى عبد سالک با رب مالک است و این انسان است که نباید خود را وقف زندگى مادى کند و مقصد را در خود و دنیاى خود محدود سازد، بلکه باید خود را براى سفر پر فراز و نشیب ابدیت آماده و مهیا کند .
ذکر خداوند آثار و ثمرات اعجاب آور و با شکوهى دارد که هریک از آنها در سازندگى روحى و اخلاقى انسان تاثیر به سزایى دارد . عمده ترین این آثار و ثمرات به شرح زیر است:
1 . یاد خدا نسبت به بنده
اولین اثر یاد خدا این است که خداى متعال نیز انسان را یاد مى کند: «فاذکرونى اذکرکم …» (3) «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم » . از اینکه در این آیه شریفه یاد خداوند متعال، منوط به یادکردن بنده شمرده شده است، یک نکته دقیق فهمیده مى شود و آن عبارت است از تصور دو نوع ذکر از طرف خدا; الف: ذکر عام . ب: ذکر خاص .
ذکر عام عبارت از هدایت عام الهى است که شامل تمام موجودات مى باشد و اختصاص به گروه خاصى ندارد و شاهد آن آثار ذکر عام الهى در پهنه گیتى مى باشد . و آن اعطاى مواهب و عطایاى گوناگون خداوند به تمام ممکنات مى باشد و این یاد همگانى که فیض مستمر الهى است، هرگز قطع نمى شود .
اما ذکر خاص به بندگان خاص و ذاکر تعلق دارد و یک نوع توجه و لطف است از جانب خداوند متعال .
2 . روشنى دل
خداوند; ذکر خویش را موجب نورانى شدن و بیدارى دل ها مى داند . مردن دل و افسردگى از هولناک ترین سیه روزى هاست; به طورى که حضرت على علیه السلام اولین سفارششان به امام حسن مجتبى علیه السلام – در نامه اى که به فرزند ارجمندشان نوشته اند – این است که بیش از هرچیز به آبادانى دل خویش بپردازد: «فانى اوصیک بتقوى الله – اى بنى – و لزوم امره و عماره قلبک بذکره …» (4) .
«پسرم! تو را به تقوا و التزام به فرمان خدا، آباد کردن قلب و روح با ذکر او و چنگ زدن به ریسمان الهى توصیه مى کنم …» .
یکى از مؤثرترین عوامل علاج مرگ دل و احیاى دوباره آن، پناه بردن به ذکر خداست; ذکر حق نور است و مداومت در آن، قلب را از تاریکى و ناامیدى و قساوت نجات مى دهد; شفافیت و لطافت و درک و شور و عشق به آن مى بخشد و گرمى و تپش و نشاط تازه در آن مى دمد . این ثمره ذکر را حضرت على علیه السلام چنین گوشزد مى کند:
«ان الله تعالى جعل الذکر جلاء للقلوب تسمع به بعد الوقره و تبصر به بعد العشوه و تنقاد به بعد المعانده …» (5) ; «خداوند متعال یاد خویش را جلاى قلبها قرار داده، که در اثر آن گوش، پس از سنگینى مى شنود و چشم پس از کم سویى مى بیند و بدین وسیله پس از لجاجت و دشمنى منقاد و رام مى گردد» .
3 . آرامش قلب
سومین اثرى که براى یاد خدا بیان مى شود آرامش دل آدمى است . به تعبیر قرآن طمانینه و سکون قلب از جمله آثار مستقیم یاد خداست: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکرالله الا بذکر الله تطمئن القلوب » (6) ; «کسانى که ایمان آورده اند و دل هایشان به یاد خداست، بدانید تنها با یاد خدا دل ها آرام مى گیرد» .
یاد خدا داروى معنوى اضطراب و افسردگى است که از نظر روانشناسى علل آن ترس، آینده مبهم، نگرانى از شکست خوردن، ترس از بیمارى ها و نگرانى از عوامل طبیعى مى باشد . گذشته از مساله بیمارى اضطراب، آرامش طلبى در فطرت انسان ریشه دارد و در سرشت انسان ها حس آرامش جویى نهفته است و بسیارى از فعالیت هاى آدمى در حقیقت پاسخ به نداى الهى فطرت است .
وقتى به زندگى خود و بسیارى از افراد نظر مى کنیم، مى بینیم هدف بسیارى از کارهاى ما دست یابى به گوهر گرانبهاى آرامش است; یعنى انسانها در طول زندگى خود تلاش مى کنند تا به آرامش خاطر و طمانینه نایل شوند . در این نقطه بین انسان ها اشتراک نظر وجود دارد، ولى اختلاف نظر در تعیین و تشخیص چیزهایى است که به زندگى آرامش مى بخشد .
بسیارند کسانى که این گوهر نفیس را در گرو ثروت اندوزى و رفاه مادى مى دانند و آرامش گم شده خود را در آن مى جویند و به قول خودشان، پشت خود را مى بندند تا براى عمرى، خیال آسوده و آرامش خاطر داشته باشند; گروهى نیز آرامش را در کسب مقام و شهرت مى بینند و براى آن خود را به آب و آتش مى زنند; گروهى – به اشتباه – آرامش را در پناه بردن به دامن «اعتیاد» مى بینند تا دمى آرامش و تسکین یابند که این آرامش کاذب است .
ولى قرآن مجید تنها نسخه شفابخش اضطراب را یاد خدا مى داند و تنها پاسخ نداى فطرت را ذکر خدا مى بیند (7) ولى مقصود ذکر قلبى است نه ذکر زبانى; زیرا قرآن کریم آن ذکر زبانى را که با ذکر قلبى همراه نیست، ممدوح نمى شمارد بلکه مذموم مى داند درباره نماز مى فرماید: «… اقم الصلاه لذکرى » (8) «نماز را با یاد من اقامه کن » . و در سوره ماعون مى فرماید: «فویل للمصلین × الذین هم عن صلاتهم ساهون » (9) «واى بر نمازگزارانى که از نمازشان غافل اند» . معلوم مى شود اگر کسى نماز بخواند، هرچند که ذکر خدا بر زبانش جارى است ولى غافل باشد و نداند چه مى گوید، کارش زار است .
بنابراین، مقصود اصلى، ذکر قلبى است نه ذکر زبانى . ذکر زبانى زمینه است براى پیدایش ذکر قلبى و آرامش با ذکر قلبى مشکلات را حل مى کند (10) .
خداوند در سوره طه خطاب به حضرت موسى و هارون علیه السلام مى فرماید: «اذهب انت و اخوک بآیاتى و لا تنیا فى ذکرى » (11) «تو و برادرت با آیات و معجزات من حرکت کنید و در یاد کردن من سستى نکنید» . این ذکر، ذکر قلب است; زیرا انسانى که در برابر خطر مواجه مى شود و به مقاومت در برابر آن خطر، ماموریت پیدا مى کند، با ذکر زبانى نمى تواند مشکلى را حل کند; طمانینه است که مشکلات را حل مى کند و طمانینه، با ذکر قلب است نه با ذکر زبان . البته ذکر زبان خوب است و زمینه را براى ذکر قلب فراهم مى کند (12) .
در خصوص این بحث که یاد خدا و ذکر قلبى آرام بخش دلهاست، امام صادق علیه السلام مى فرماید: «ان القلب لیتجلجل فى الجوف یطلب الحق فاذا اصابه اطمان و قر» (13) . «دل آدمى از درون مضطرب مى شود و در حقیقت خواهان حق است پس آنگاه که به حق رسید، آرام و قرار مى گیرد» .
4 . خشیت و ترس از خدا
از جمله آثار یاد خدا براى مؤمنان، خداترسى و خشیت مى باشد . قرآن در این زمینه مى فرماید: «انما المؤمنون الذین اذا ذکر الله و جلت قلوبهم …» (14) «تنها مؤمنان هستند که هرگاه یادخدا به میان آید، دل هایشان ترسان شود» . که این ترس از درک عظمت و علم ایشان سرچشمه مى گیرد; لذا خداوند در قرآن تنها عالمان را متصف به خشیت مى داند و در سایه خشیت از خداوند است که انسان از ارتکاب معاصى اجتناب مى ورزد .
5 . بصیرت یافتن و شناخت شیطان
یکى از عوامل اصلى سقوط انسان و سیه روزى او، افتادن به دام هاى ناپیداى شیطان است و ذکر حق به انسان بصیرتى مى دهد که وسوسه هاى پنهان و دام هاى ناپیداى شیطان را به سهولت بشناسد و در دام او نیفتد:
«ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون » (15) . «اهل تقوا آن هنگام که دچار وسوسه گروهى از شیاطین شوند به یاد خدا مى افتند و در آن وقت است که بینا مى گردند» .
6 . بخشش گناهان
از آثار و ثمرات اخروى یاد خداوند، مغفرت الهى مى باشد که شامل حال یادکنندگان خدا مى گردد و اضافه بر آن، خداوند وعده اجر و پاداش بزرگ نیز به ایشان داده است . قرآن مجید در این باره مى فرماید: «… و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات اعد الله لهم مغفره و اجرا عظیما» (16) . «مردان و زنانى که بسیار یاد خدا کنند، خداى متعال براى آنان آمرزش و پاداش بزرگ آماده نموده است » .
انسان مؤمن بر اثر لغزش هایى که در مدت عمر داشته است، در اندوه و نگرانى به سر مى برد و دائم به دنبال انجام کارهایى است که باعث آمرزش گناهان وى گردد، از طرفى خداى غفار، باب توبه و آمرزش خود را بر روى بندگان خود گشوده و فرموده است: «قل یا عبادى الذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا …» (17) . «بگو اى بندگان من که با ارتکاب گناهان بر خود زیاده روى نمودید از رحمت خداوند نومید نباشید; زیرا خداوند متعال جمیع گناهان را مى آمرزد» .
از طرف دیگر; خداوند کارها و راه هاى متعددى را براى آمرزش بندگان قرار داده است و هرکس با وسیله اى مى تواند براى خود آمرزش طلب کند و از آن جمله است ذکر بسیار خداى متعال .
7 . حکمت و علم
یکى دیگر از ثمرات ذکر، پختگى عقل و کمال و حکمت است . ذکر باعث فروزان شدن قوه ادراک انسان و جوشش فکر و اندیشه مى شود . جان فرد شایستگى این را پیدا مى کند که منعکس کننده حقایق غیبى در خود گردد و خداوند به اندیشه و عقل این افراد مدد رساند . این حقیقت را امیرالمؤمنین علیه السلام صریحا بیان نموده و بزرگانى هم آن را تجربه کرده اند . شیخ الرئیس ابن سینا و صدرالمتالهین تصریح دارند که گاه در یک مساله علمى و فلسفى به بن بست رسیده و قادر به حل آن نبوده اند و به ذکر و نماز پرداخته اند و مطلب برایشان آشکار شده است .
حضرت على علیه السلام مى فرماید: «… و ما برح لله – عزت آلاؤه – فى البرهه بعد البرهه و فى ازمان الفترات عباد ناجاهم فى فکرهم و کلمهم فى ذات عقولهم فاستصبحوا بنور یقظه فى الابصار و الاسماع و الافئده …» (18) . «و همواره براى خداى تعالى – که نعمتهایش بزرگ است – در هر برهه اى بعد از برهه دیگر و در دوران هاى نبودن پیامبران و سستى دین، بندگانى بوده اند که خداوند در اندیشه هایشان با آنان راز گفته و در عقل هایشان با آنان سخن مى گفته است . اینان چراغ هدایت را به روشنایى بیدارى در دیده ها و گوش ها و دل ها افروختند …» .
پى نوشت:
1) طلاق، 10 و 11 .
2) حجر، 9 .
3) بقره، 152 .
4) نهج البلاغه، نامه 31 .
5) همان، خ 222/2 .
6) رعد، 28 .
7) فضایل و آثار ذکر، علیرضا مسعودى، ص 105 تا 107 .
8) طه، 14 .
9) ماعون، 4 و 5 .
10) مجله پاسدار اسلام، شماره 136، ص 17 .
11) طه، 42 .
12) همان، ص 17 .
13) اصول کافى، ج 2، ص 421 .
14) انفال، 2 .
15) اعراف، 201 .
16) احزاب، 35 .
17) زمر، 53 .
18) نهج البلاغه: خطبه 222/3 و 4 .

ممکن است این مطالب هم برای شما مفید باشد: