فلسفه حرمت شطرنج یا پاسور چیست؟

[ad_1]

در بیان احکام الهى چند نکته را باید در نظر داشت:
1. احکام الهى مبتنى بر مصلحت‏ها و مفسده‏ها مى‏باشد اما باید دانست که گستره مصالح و مفاسد شامل ابعاد جسمى و روحى و اجتماعى و سرانجام آدم در آخرت مى‏باشد.
2. احکام الهى براى پاسخ گویى به نیازهاى بشر مى‏باشد و نیازهاى بشر دو گونه است:
ثابت و متغیر براى نیازهاى ثابت احکام ثابت و براى نیازهاى متغیر احکام متغیر وضع مى‏شود این بدان جهت است که نه وضع قانون ثابت نسبت به موضوعات متغیر منطقى است و نه وضع قانون متغیر و گوناگون براى همه موضوعات متغیر ممکن است چرا که روز به روز قانون جدید و بلاتکلیفى مواجه خواهیم شد. قوانین ثابت بیشتر در جنبه عبادات و مسائل شخصى رخ مى‏نماید و قوانین متغیر معمولاً در جنبه مسائل اجتماعى بروز مى‏کند که از آن به احکام حکومتى تعبیر مى‏کنیم.
ناگفته نماند احکام حکومتى و کلیه احکام متغیر باید در یک چهار چوب خاصى و حتما منطبق بر اصول کلى بینش‏هاى اسلامى صورت پذیرد لذا همان احکام متغیر باز مبانى ثابت دارند مانند تحقق عدالت حفظ حقوق عامه انسان ها و عنصر زمان، مکان، مصلحت جامعه اسلامى از مؤلفه‏هاى مهم تأثیر گذارى در تشخیص و تعیین این احکام مى‏باشند.
3. احکام ثابت خود دو دسته است:
الف. احکام اولیه مانند حرمت بى حجابى، حرمت خوردن گوشت مردار، وجوب خواندن نماز به شکل صحیح.
ب. احکام ثانویه که به دلیل وضعیت خاص مثلاً جهل و نادانى یا اضطرار و ناچارى یا اجبار و اکراه دیگرى، مصلحت شخصى افراد مجوز تخلف از احکام اولیه است مثلاً مصلحت شخصى فرد بیمار اقتضاء مى‏کند که در ماه مبارک رمضان وجوب روزه گرفتن را ترک کند یا به جاى وضو تیمم بگیرد و یا حتى براى حفظ جان خود حکم حرمت سرقت را نادیده بگیرد البته این مجوز تا وقتى است که این عناوین اضطرار و اکراه و جهالت باقى باشد و در همان حد نیز اجازه تخلف از احکام اولیه است.
بنابراین نقش عنصر مصلحت چه در احکام اولیه (که همان احکام بر اساس مصالح و مفاسد پى ریزى شده‏اند) و در احکام ثانویه (که به خاطر مصلحت عارضى، احکام اولیه لازم الاجراء نیست) و چه در احکام حکومتى که مصلحت جامعه اسلامى(و نه مصلحت اشخاص و افراد) لحاظ مى‏شود یک امر عقلى و شرعى است. چنانکه رسول خدا(ص) با اینکه گوشت الاغ مکروه است و مسلمانان در یکى از جنگ‏ها به خاطر شدت گرسنگى از آن ارتزاق مى‏کردند به لحاظ بیم بر جاماندن اسباب و وسایل جنگى و صدمه دیدن توان رزمى سپاهان خوردن گوشت الاغ را به حکم حکومتى حرام نمودند.
اما درباره بازى شطرنج و پاسور باید دانست؛ به طور کلى در اسلام بازى با آلات قمار حرام است و حکم به حرمت بازى با پاسور از باب آن است که به عنوان یکى از ابزارهاى قمار شناخته مى‏شود. بنابراین تا زمانى که به این عنوان شناخته مى‏شود، حکم آن حرمت خواهد بود. البته اگر مرجع تقلید در صدق عنوان آلت قمار بودن پاسور تردید کند، فتوا به حرمت نمى‏دهد؛ چنان که از فتواى مرحوم آیت‏الله اراکى(ره) چنین به دست مى‏آید.
در مورد شطرنج یک دیدگاه این است که: به طور کلى امروزه در سطح دنیا آن را آلت قمار به حساب نیاورده و نوعى وسیله بازى فکرى مى‏شناسند. بر این اساس شطرنج از نظر موضوع حکم شرعى، تغییر ماهیت داده و به تبع آن حکمش نیز دگرگون شده است.

انواع بازى‏ها
براى توضیح بیشتر درباره حکم شرعى در بازى با شطرنج، پاسور و… باید به عنوان مقدمه نکاتى را متذکر شویم:
1. بازى‏ها به چهار گروه تقسیم مى‏شوند:
– بازى با آلات قمار با شرطبندى‏
– بازى با آلات قمار بدون شرطبندى‏
– بازى با غیر آلات قمار با شرطبندى‏
– بازى با غیرآلات قمار بدون شرطبندى‏
2. اگر چه درباره تعریف «قمار» میان دانشاء اختلاف نظر هست ولى بدون تردید، قسم چهارم قمار نبوده، به هیچ وجه حرمتى ندارد. همان طور که تردیدى در قمار بودن بازى قسم اول و حرام بودن آن نیست.؛ بلکه قسمت سوم نیز تقریبا محل اتفاق نظر دانشاء دینى است که حرام است و بسیارى از فقها اصلاً ملاک قماربازى را توأم بودن آن با برد و باخت و شرطبندى مى‏دانند خواه بازى با آلات قمار باشد و یا مانند فوتبال که فى‏نفسه حرام نیست اما اگر با شرطبندى و برد و باخت مالى همراه باشد، قمار محسوب شده و حرام مى‏گردد، پس شرطبندى در هرگونه بازى حرام است مگر در موارد استثنایى مانند شنا و تیراندازى. ر.ک: انصارى، شیخ مرتضى، المکاسب، ذیل بحث قمار از مکاسب محرمه – شهیدى تبریزى، حاج میرزا فتاح، هدایهالطالب الى اسرار المکاسب، قم، مکتبه آیت‏الله‏مرعشى النجفى، 1407، ص 95 – النجفى، محمد حسن، جواهرالکلام، ج 22، نجف، دارالکتب الاسلامیه، الطبعه السادسه، ص 109.
تنها مورد محل اختلاف قسم دوم است؛ یعنى، بازى با آلات قمار بدون آنکه با برد و باخت و شرطبندى همراه باشد، لکن قبل از هر چیز باید متذکر شد که قمار بازى با بازى با آلات قمار متفاوت است چه اینکه همان طور که گفته شد ممکن است قمار بازى صورت پذیرد بدون آنکه با آلات قمار همراه باشد وانگهى حرمت بازى‏ها صرفاً به خاطر قمار بودن نیست، بلکه بازى با آلات قمار نیز براساس روایات و نیز فتواى فقها حرام است. اما مقصود از آلت قمار این است که چیزى که نوعا با آن قمار بازى مى‏کنند به عبارت دیگر در عرف متدینین و کسانى که تقید شرعى دارند، آن وسیله را ابزار قمار بازى بدانند ولو آنکه در برخى موارد خاص، چند نفر بدون برد و باخت و شرطبندى؛ بلکه به قصد سرگرمى یا بازى فکرى با آن بازى کنند، این بازى با آلت قمار است و طبق روایات حرام است اگر چه قمار به حساب نیاوریم.
3. اما دلیل تغییر حکم برخى بازى‏ها بدان جهت است که، ممکن است در گذشته چیزى از آلات قمار محسوب شود ولى رفته رفته تغییر ماهیت داده دیگر در عرف متدینین از ابزار قمار محسوب نشود، بلکه به عنوان یک بازى تفریحى و سرگرمى یا یک بازى فکرى درآید (چنان که برخى در مورد شطرنج اظهار مى‏دارند)، در این صورت حکم آن تغییر خواهد یافت زیرا حکم تابع موضوع است و اگر موضوع عوض شود، در واقع موضوع جدید، حکم جدید خواهد داشت بنابراین بهتر است به جاى عبارت «تغییر حکم» در این گونه موارد به عنوان «تغییر موضوع» یاد کنیم تا افرادى که دقت کافى به عمل نمى‏آورند نگویند اگر حلال و حرام پیغمبر(ص) ابدى است پس چرا حکم خدا عوض مى‏شود و در یک زمان حرام است و در زمانى دیگر حلال.
4. گاهى مرجع تقلید به عنوان یک کارشناس امور دینى، یقین دارد که یک وسیله‏اى الان از آلات و ابزار قمار محسوب مى‏شود، در این صورت حکم به حرام بودن بازى با آن مى‏دهد ولى گاهى ممکن است در صدق این عنوان شک داشته باشد، بنابراین فتواى هر مرجع تقلیدى براى مقلدین ایشان اعتبار دارد همان‏طور که به هر پزشکى اگر مراجعه کنید با توجه به تخصص او به دستورات او عمل مى‏کنید، لذا ممکن است یک مرجع تقلید مانند حضرت آیت‏الله‏سیستانى یا صافى گلپایگانى بازى با شطرنج را مطلقا حرام بدانند ولى برخى مراجع دیگر مانند امام خمینى، مقام معظم رهبرى، آیات عظام فاضل، مکارم و بهجت به عنوان آلت قمار بودن حرام مى‏دانند که اگر از آلت قمار بودن خارج شود دیگر حرام نخواهد بود، بنابراین هرگونه بازى اگر همراه شرطبندى باشد و یا با آلات قمار باشد حرام است مانند تخته نرد و شرطبندى در فوتبال ولى در صورتى که قبلاً از آلت قمار بوده و اکنون شک داریم که از آلات قمار است و یا در عرف جامعه اسلامى از آلات قمار خارج شده باشد باید نسبت به حکم آن به مرجع تقلید خود مراجعه کنیم.
براى اطلاع بیشتر درباره قمار از دیدگاه آیات و روایات و سابقه تاریخى آن در عصر قبل از بعثت، خوب است به مطالب زیر توجه شود.

مضرّات قمار
خداوند متعال متعال قمار را در ردیف مى‏گسارى و بت‏پرستى و از کارهاى پلید شیطانى دانسته و دستور به اجتناب داده است. «یا ایها الذین آمنوا انما الخمر والمیسر والانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون»؛ «اى کسانى که ایمان آورده‏اید. بدانید که شراب، قمار، بت‏ها و چوب‏هاى مخصوص برد و باخت، به تمامى پلید و ناپاک و از کارهاى شیطانى است، پس از این کارها بپریزید تا رستگار شوید». مائده (5)، آیه 90.
«میسر»، یعنى، قمار و لذا قمارباز را «یاسر» گویند، ریشه آن «یسر» به معنا آسانى است و علت نامیدن قمار به «میسر» بدان جهت است که به وسیله قمار، مال دیگران توسط قمارباز به آسانى و بى‏زحمت به چنگ مى‏آید. قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج 7، ص 263.
چنان که از امام رضا(علیهم السلام نقل شده است: «المیسر هوالقمار الحر العاملى، محمد بن الحسن، وسائل‏الشیعه، ج 12، ص 119، ح 3.؛ میسر همان قمار است»، البته براساس روایات متعددى که از رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(علیهم السلام نقل شده است بازى با آلات قمار نیز در ردیف «میسر» برشمرده شده است مانند روایت جابر از امام باقر(علیهم السلام که آن حضرت فرمودند وقتى که آیه فوق نازل شد. «قیل یا رسول الله ما المیسر؟ فقال(ص): کل ما تقومر به حتى الکعاب والجوز»؛ از پیامبر اکرم(ص) پرسیدند یا رسول الله میسر چیست؟ فرمودند: هر آنچه که با آن قمار بازى کنند حتى مانند قاب یا گردو» همان، ح 4..
در آیه بعدى نیز خداوند متعال متعال مى‏فرماید شیطان همواره در صدد ایجاد دشمنى و کینه‏توزى میان شما اهل ایمان و نیز بازداشتن شما از یاد خدا و برپایى نماز است و قماربازى و مى‏گسارى ابزار شیطان در نیل به این هدف است، آیا باز هم دست از این کار برنمى‏دارید: «انما یرید الشیطان أن یوقع بینکم العداوه والبغضاء فى الخمر والمیسر و یصدّکم عن ذکر الله و عن الصلوه فهل انتم منتهون»؛ مائده (5)، آیه 91.
در آیه دیگر خداوند متعال متعال باز هم مى‏گسارى و قماربازى را در یک ردیف و از معصیتان کبیره دانسته است که گرچه ممکن است احیانا داراى منافعى هم باشد اما قطعاً آثار زیان‏بار آن به مراتب بیشتر از سود آن است: «یسئلونک عن الخمر والمیسر قل فیها اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نفعهما»؛ بقره (2)، آیه 219.
بر اساس آیه دیگر از قرآنکه مى‏فرماید: «حرمت علیکم المیته والدم… وما ذبح على النصب و ان ستقسموا بالازلام ذلکم فسق…»، (مائده، آیه 3) مى‏توان فهمید که تقسیم با ازلام نوعى قمار بوده که در اسلام تحریم شده است.
اعراب دوگونه از لام (تیرهاى مخصوص) داشتند: یکى «ازلام» امر و نهى و دیگرى «ازلام قمار». «ازلام قمار» عبارت بود از ده چوب تیر به نام‏هاى فذّ، توأم، مسبل، نافس، حلس، رقیب، معلّى، سفیح، منیح، وغد. هفت تاى اولى داراى سهم بود به ترتیب از یک تا هفت سهم و سه تاى اخیر سهمى نداشتند
و کیفیت آن چنان که در تفسیر مجمع‏البیان طبرسى، پیشین، صص 245 – 244.، آمده است چنان بود که شترى را سربریده و 28 قسمت مى‏کردند و قماربازان ده نفر به عدد تیرها بودند، آنگاه تیرها را مخلوط کرده، هر کس یک تیر برمى‏داشت صاحب تیر «فذ» یک قسمت و صاحب تیر «توأم» دو قسمت، تا آنکه تیر «معلى» به نام او آمده بود هفت سهم مى‏برد و آنان که سه تیر «سفیح، منیح یا رغد» به دست آنها آمده بود، نه تنها چیزى نمى‏بردند، بلکه پول شتر را هم مى‏پرداختند.
در این آیه کریمه، این کار فسق دانسته شده است یعنى قمار و بازى با آلات قمار که همراه برد و باخت باشد معصیت بزرگ و خروج از طاعت خداوند متعال سبحان و روى‏آوردن به معصیت مى‏باشد، همان، ص 245 و نیز: هاشمى رفسنجانى، على‏اکبر، تفسیر راهنما، ج 4، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه دانشیه قم، 1374، ص 233. و واضح است که نه تیرهاى قمار خصوصیتى در تحریم داشته باشند و نه حیوان و گوشت آن‏
داراى ویژگى خاص باشد، بنابراین اموال به دست آمده از هر نوع برد و باخت و قمارى حرام است، (هاشمى رفسنجانى، همان) (جز در مواردى مانند مسابقه تیراندازى یا اسب‏سوارى استثناء شده باشد).
خلاصه اینکه بازى قمار که با برد و باخت مالى همراه است اعم از اینکه با آلات قمار باشد یا با هر وسیله دیگرى حرام است و داخل در عناوین «میسر»، «ازلام» مى‏باشد و از نمونه‏هاى تصرف در مال دیگران به نارواست که براساس آیه شریفه «لاتأکلوا اموالکم بینکم بالباطل»؛ بقره، آیه 188 – نساء، آیه 29 و نیز ر.ک: آیات 161 نساء و 34 استغفار. حرام بوده، براساس آیات قطعى قرآن و نیز روایات وارده حرام مى‏باشد.
نکته مهم دیگر بازتاب روانى بازى قمار است که باید اعتراف کرد قمارباز همیشه بازنده است، چون اگر ببرد حریص‏تر مى‏شود که باز هم دست به قمار بزند و مسلم است که او همیشه برنده نخواهد بود و سرانجام همه آن چیزهایى را که در دفعات قبل برده بود، خواهد باخت. مخصوصا چون ثروت بادآورده است، نه نتیجه کار و کوشش، قدر آن را نمى‏داند و به زودى آن را از دست مى‏دهد. چه قدر قساوت قلب مى‏خواهد کسى که اموال و دارایى و گاهى تمام زندگى و منزل و کاشانه دوستش را بگیرد و او و خانواده‏اش به روز سیاه بیفتد و خود با دارایى آنها به عیش و نوش بپردازد، چنان که در برخى روایات وارد شده است، ر.ک: وسایل‏الشیعه، پیشین، ج 12، صص 121 – 119. قریش (همان‏طور که امروزه نیز گاهى به چشم مى‏خورد) آن قدر به قماربازى ادامه مى‏دادند که حتى زن و بچه خود را بر سر این قمار گرو گذاشته و مى‏فروختند و این است که بازى با آلات قمار نیز حتى اگر بدون برد و باخت باشد نیز حرام شمرده شده است تا کسى اصلاً به این وادى خطرناک که شبکه شیطانى است نزدیک نشود.
کسى هم که مى‏بازد و مى‏کوشد براى جبران شکست روحى و مادى خود بازى را ادامه دهد، چون اعصابش خرد شده است چه بسا تمام زندگى خود را مى‏بازد و براى تسکین شکست و ناراحتى‏هاى خود به انواع مواد مخدر و مشروبات الکلى کشیده مى‏شود و در منجلاب مفاسد درمى‏آید و شاید بدین‏جهت باشد که شراب و قمار با هم در این آیات آمده است.
در خصوص برخى بازى‏ها مانند شطرنج، اگرچه از نظر فقهى اشکال آن برطرف شود ولى باید دانست که «فقه» مرز نهایى میان حرام و واجب را مشخص مى‏کند اما از دیدگاه برخى کارشناسان مانند «شانتال شوده»،قهرمان شطرنج فرانسوى، شطرنج یک ورزش خسته‏کننده است… پرداختن به شطرنج سایر منابع ذهنى را از کار مى‏اندازد و دیگر فعالیت‏هاى ذهن، بیهوده و پوچ مى‏شود. شطرنج مى‏تواند به مفهوم «نظریه پاسکالى» با فشارى که بر یک نقطه از بدن (مغز) وارد مى‏سازد اختلال حواس ایجاد کند.
یکى دیگر از مضرات شطرنج، کینه و عداوتى است که میان بازیکنان پدید مى‏آید، چنان که «الخین»، قهرمان دیگر شطرنج مى‏گوید: «براى برنده شدن در بازى شطرنج، باید از حریف خود متنفر شد». مهمتر از همه آنکه بازى با پاسور و شطرنج و… عمر آدم را تلف و اعصابش را فرسوده و روانش را آشفته مى‏سازد.
بعضى از جواب‏هاى ما سلسله‏وار و مترتب بر یکدیگر است. مخصوصا در باب دستورات اخلاقى و سیر و سلوکى باید بدانیم براى مورد خاصى قبلاً چه راهکارى را ارائه کرده‏ایم و از نتایج آن آگاه شویم تا به ترتیب راهکارهاى بعدى بیان شود. از این رو شماره‏ى نامه قبلیحتما لازم است و شما هم در نامه بعد هم شماره‏ى نامه قبل را و هم شماره‏ى نامه‏اى که اکنون به حضورتان ارسال مى‏شود، ذکر کنید. براى جواب این سؤال شما اکنون یک خط و سیر کلى را پیشنهاد مى‏کنیم و اگر خواستید کامل‏تر و ریزتر وارد جواب شویم در نامه بعد با ذکرشماره‏ى نامه‏هاى قبلى، ما را مطلع سازید.
به طور غالبى سیر الى الله و وصال حق تدریجى و پله پله میسر مى‏گردد. در این‏باره راهکارهاى زیر را عملى کنید:
1. فراگیرى یک دوره کامل اصول عقاید: باید اصول اعتقادات را از روى یقین بپذیرید چون اصول دین تقلیدى نیست. به ترتیب از اصل توحید و خداشناسى شروع کنید تا به معاد برسید. اگر در این باب زمینه ى مطالعاتى ندارید از کتاب‏هاى اعتقادى آقاى محسن قرائتى آغازکنید و سپس از کتاب‏هاى استاد شهید مطهرى. کتاب‏هاى شهید مطهرى مثل: «توحید»، «نبوّت»، «اصل عدل در اسلام»، «امامت و رهبرى»، «معاد». (این چند کتاب مجموعا در جلد چهارم مجموعه آثار شهید مى‏باشد.) کتاب «عدل الهى» آن شهید هم مفید است. کتاب «آموزش عقاید»اثر استاد مصباح هم در سیر مطالعاتى اصول عقاید مفید و لازم است.
2. شناخت واجبات و محرمات و رعایت آن: از ضروریات سیر الى الله دانستن واجبات و محرمات الهى است. در این باره باید با رساله و مسایل شرعى آشنا شد و حداقل واجبات و محرمات مورد ابتلاى خود را بدانید. کتاب‏هایى مثل: «معصیتان کبیره» اثر شهید دستغیب و«معصیت‏شناسى» اثر آقاى محسن قرائتى در این باره جزو سیر مطالعاتى شما قرار گیرد.
3. شناخت صفات زشت و زیباى آدمى: در سیر الى الله شناخت صفات و حالات پسندیده و نکوهیده لازم است. در این مرحله فقط باید بشناسید که آدم چه صفات نیک و بدى دارد و شخص شما چه صفات نیک و بدى دارید که بر وجودتان سلطه انداخته است. اینکه راهعلاج صفات رذیله چیست، مربوط به مراحل بعدى مى‏شود. هم اکنون فقط باید یک آدم‏شناسى و خودشناسى نسبى را فراگیرید. یک سیر مطالعاتى هم در این باره لازم است. بعضى از کتاب هایى که مستقیم یا غیرمستقیم به این موضوع پرداخته‏اند عبارتند از:
– «چهل حدیث»، امام خمینى(ره).
– «خودشناسى براى خودسازى»، استاد مصباح یزدى‏.
– «حسد»، آیت الله سیدرضا صدر.
– «اخلاق اسلامى»، شهید دستغیب‏.
– «عجب و ریا»، سید احمد مهرى‏.
– «فطرت»، شهید مطهرى‏.
از دیگر مطالعات بسیار مؤثر در الگوگیرى عملى، آشنایى با سنت و سیره پیامبر(ص) و امامان(علیهم السلام و احوال بزرگان و اولیاء خدا و همچنین مطالعه خاطرات و وصیت‏نامه‏هاى برخى از شهداء بزرگوار مى‏باشد.
در آخر تأکید مى‏شود سیر مطالعاتى را مرتب انجام دهید روزى اگر چه یک ساعت باشد.
[ad_2]