آیا عقل نظرى بدون تهذیب نفس، مى‏تواند به مراحل عالى کشف حقیقت برسد؟

[ad_1]
خیر؛ از مجموع روایات در باب خلقت «عقل»، چنین استفاده مى‏شود که عقل داراى دو قوس صعود و نزول است و از آن به اقبال (روى آوردن) و ادبار (بازگشتن) تعبیر شده است.نگا: اصول کافى، ج 1، صص 10 – 21. با توجه به مضامین احادیث و تفسیر اندیشمندان بزرگ اسلامى «اقبال عقل»، روى آوردن به عالم طبیعت، اجسام، مواد و عالم کثرت است و در همین عالم، عقل در نازل‏ترین مرتبه خود قرار مى‏گیرد و انسانها آن را گاه در امور معاش و گاه در امور معاد خود به کار مى‏برند. «عقل نزول کرده»، همان عقلى است که گاهى براى فراگیرى علوم مختلف و به دست آوردن و حفظ تجربه‏ها از آن استفاده مى‏شود: «العقل حفظ التجارب»؛ نهج البلاغه (تحقیق محمد عبده)، ج 4، ص 52.؛ امّا «ادبار عقل»؛ یعنى، پشت کردن به این عالم و رجوع به سوى جایگاه اصلى که همان عقل توحیدى و الهى است.شرح اصول کافى، ج 1، ص 403.
از عقل به این سو افتاده، به عقل «اکتسابى»، «جزئى»، «بشرى» و «دنیایى» و از عقل به آن سو نظر کرده، به عقل «آخرتى»، «الهى»، «کلى» و «خدادادى» تعبیرمى‏کنند.
عقل کل را گفت ما زاغ البصرعقل جزوى مى‏کند هر سو نظر
عقل ما زاغ است نور خاصگان‏عقل زاغ، استاد کور مردگان‏
مثنوى معنوى، دفتر 4، ابیات 1309 – 1310.
آنچه از نظر دین معتبر است، عقل سلیم الهى است؛ ولى آنچه در نزد عموم انسانها هست، فرسنگ‏ها با آن عقل فاصله دارد. در فرهنگ دینى، اصل و ذات عقل، معتبر دانسته شده است و عموم انسانها به بازتابى از آن توجّه دارند. از این رو هر چه از اصل عقل فاصله بیشتر باشد، فهم حقایق سخت‏تر مى‏شود.
از این جهت، هر چه عقل از اصل خود بیشتر دور شود، حقایق نمایى و ارشاد و راهنمایى آن، خدشه‏دارتر مى‏گردد! بدیهى است زمانى عقل مى‏تواند در اندیشه‏هاى خود کامیاب شود که به منشأ خود بپیوندد. این پیوستن تنها در پرتو نیامیختن با هواهاى نفسانى و عدم پیروى از آنها به دست مى‏آید و این همان تهذیب نفس و پرهیزگارى است.نگا: چالش درون جدال تاریخى عقل و عشق، صص‏34 – 36.
در فرهنگ دینى، «عقل جزئى» باید به منشأ خود؛ یعنى، عقل کلّى متصل شود و عقل بشرى رنگ عقل الهى به خود گیرد و عقل دنیایى، عقل آخرتى گردد. «عقل کلى»، همان عقلى است که موجب هدایت و وصول به مقصد مى‏شود و «عقل الهى»، همان عقلى است که خود را تحت فرمان الهى قرار داده، نافرمانى در برابر او را روا نمى‏دارد.
از همین رو براى آنکه عقل جزئى و نزول یافته، با مبدأ خود ارتباط یابد و سیر صعودى به موطن اصلى‏اش را آغاز کند. و در پرتو این سیر و اتصال و توجّه، راهنماى آدم باشد؛ در اسلام «تعقّل» و «پرهیزگارى» مقارن با یکدیگر مطرح شده است.براى نمونه نگا: غافر (4)، آیه 3. در این خصوص علامه طباطبایى«رحمه الله» مى‏نویسد:
«شکى نیست که قرآن مجید و روایات، تقوا را در جانب علم معتبر مى‏دانند. آدم تنها با پدید آوردن زمینه‏هاى مناسب براى قواى شعورى، مى‏تواند بر افکار خود تسلّط یابد و به معارف خود وسعت بخشد. افراط و تفریط آدم در پیروى قوه‏اى از قواى خود، موجب مى‏شود که در افکار و معارفش، انحراف پدید آید؛ زیرا در اثر افراط، تمام خواسته‏هاى آن قوه را عملى مى‏سازد و آن را بر سایر تصدیقات و افکار قواى دیگر مقدم مى‏دارد و از مقتضیات دیگر قوا غافل مى‏شود. بنابراین، معارف حقّه و علم‏هاى سودمند، تنها در صورتى فراچنگ مى‏آید که بشر، اخلاق خود را اصلاح کند و فضایل آدمى و ارزنده خود را کامل نماید که این همان «تقوا» است. قرآن کریم به خاطر استقامت فکر و صواب بودن علم و خالى بودنش از خیالات حیوانى و القائات شیطانى، تقوا را در تفکّر و تعقل شرط دانسته است؛ نه اینکه در مقابل تفکر منطقى، تقوا را هم – مانند تذکر – راه مستقل و جدایى قرار دهد».المیزان، ج 5، صص 267 – 270.
باز عقلى کاو رمد از عقل عقل‏کرد از عقلى به حیوانات نقل‏
عقل کامل را قرین کن با خردتا که باز آید خرد زان خوى بد
مثنوى معنوى، دفتر1، بیت 3220 و دفتر 5، بیت 738.
[ad_2]