نهاد وکالت چه بوده در عصر غیبت صغری چه وظایفی داشت؟

نهاد وکالت نهادی بود ارتباطی که از زمان امام صادق ـ علیه السلام ـ فعالیت خود را آغاز کرد و در عصر غیبت، شیعیان به وسیله این نهاد با امام زمان (عج) ارتباط برقرار می‌کردند و مشکلات خویش را توسط این نهاد به امام ـ علیه السلام ـ می‌رساندند و امام مشکلات آنها را حل می‌کرد.
شرائط بحرانی که امامان شیعه در زمان عباسیان با آن روبرو بودند، آنان را واداشت تا ابزاری تازه برای برقراری ارتباط با پیروان خود جستجو کنند. تا این‌که تصمیم بر ایجاد نهادی به نام نهاد وکالت گرفتند که نهادی ارتباطی بود بین امام و مردم که در مناطق مختلف با تعیین نمایندگان و کارگزاران، ارتباط خود را با مردم به صورت تقریباً‌ مخفی حفظ می‌کردند.
این سازمان که کابرد مؤثری در پیشبرد مقاصد امامان داشت فعالیت خود را از زمان امام نهم آغاز نمود و در عصر امام هادی ـ علیه السلام ـ به صورت نهادینه و تشکیلانی فعالیت خود را ادامه داد و وکلای امامان بتدریج تجربیات ارزنده‌ای را در سازماندهی شیعیان در واحدهای جداگانه به دست آوردند. در مناطق جداگانه جغرافیایی به فعالیت مشغول بودند مناطقی چون، بغداد، مدائن، عراق و بصره و اهواز، قم، همدان، حجاز، یمن، مصر، وکیل‌های مستقلی داشتند که به حکم مستقل امام منصوب می‌شدند امام هادی ـ علیه السلام ـ طی دستورالعملی می‌نویسد «… من ابو علی (بن راشد) را به جای «علی بن حسین بن عبدربه» منصوب کردم…»[1]
و از آنجا که غائب شدن امام و رهبر هر جمعیتی، یک حادثه غیر طبیعی و نامأنوس است و باور کردن و تحمل مشکلات ناشی از آن برای نوع مردم دشوار می‌باشد، امامان پیشین به تدریج مردم را با این موضوع آشنا ساخته. افکار را برای پذیرش آن آماده می‌کردند از این رو در زمان امام هادی و عسکری ـ علیهما السلام ـ اقدامات آنها نوعاً توسط نمایندگان انجام می‌شد و با اشخاص کمتر تماس می‌گرفتند، این معنا در زمان امام عسکری ـ علیه السلام ـ جلوه بیشتری یافت و تماس آن حضرت با شیعیان محدودتر شد به طوری که حتی در خودشهر سامرّاء به مراجعات و مسائل شیعیان از طریق نامه یا توسط نماینده خویش پاسخ می‌داد و بدین ترتیب آنان را برای تحمل اوضاع و شرائط و تکالیف عصر غیبت و ارتباط غیر مستقیم با امام آماده می‌ساخت.[2] در طول مدت غیبت صغری که امام زمان(عج) سکان داری امت اسلام و دین را در پرده غیبت بعهده داشتند هم نهاد وکالت به صورت فعال ادامه داشت و در این مدت افراد مشخص به عنوان «نایب خاص» با حضرت در تماس بودند و شیعیان می‌توانستند به وسیله آنان مسائل و مشکلات خویش را به عرض امام برسانند و حتی گاه به دیدار امام نائل شوند.
انتخاب نواب خاص از سوی امام دوازدهم، در واقع ادامه و توسعه فعالیت شبکه ارتباطی «وکالت» بود که در این عصر به اوج فعالیت‌های خود رسیده بود امّا همانطور که اشاره شد، نمایندگان و وکلای محلی در مناطق مختلف معمولاً‌ توسط وکیل اول با خود امام تماس می‌گرفتند در عصر غیبت صغری امکان ارتباط مستقیم کاملاً قطع گردید و وکلای فرعی و منطقه‌ای امام در بلاد مختلف منحصراً زیر نظر نایب خاص،‌ انجام وظیفه می‌کردند و نامه‌ها و سؤالات و وجوه شرعی شیعیان را توسط نایب خاص به محضر امام غایب می‌رساندند.[3]
خلاصه  نهاد وکالت یکی از پرکارترین و مؤثرترین نهادهای عصر غیبت صغری می‌باشد که با توجّه به منابع اصلاً‌ هدفِ ایجاد آن در زمان ائمه دیگر، آمادگی مردم برای پذیرش امر غیبت و عدم حضور امام در بین مردم می‌باشد از این رو چون مردم عادت کرده بودند در زمان امامان دیگر مسایل را از راه وکلا حل بکنند در زمان غیبت آن حضرت با فعال‌تر شدن این نهاد مردم هیچ مشکلی اساسی را از ناحیه عدم حضور امام احساس نمی‌کردند چون با توجّه به وظایف این نهاد در عصر غیبت، مثل جمع‌آوری وجوهات، حل مسایل شرعی و اجتماعی و سیاسی مردم، دیگر هیچ مشکلی غیرقابل حلی احساس نمی‌شد واگر در جایی به مشکلی برخورد می‌شد «وکیل» می‌توانست با مراجعه به امام این مشکل راحل بکند.
پس نهاد وکالت در عصر امام زمان (عج) به صورت سازمان یافته و توسط نوّاب خاص اداره می‌شد و رابطه امام با شیعیان و حتی رابطه شیعیان با یکدیگر، توسط این نهاد انجام می‌گرفت و ابتکاری بود برای آمادگی مردم برای غیبت امام زمان (عج).

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. تاریخ عصر غیبت، دکتر جباری.
2. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی.

پی نوشت ها:
[1] . طوسی، اخنیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348، ص 510.
[2] . پیشوایی، مهدی، سیره‌ پیشوایان، مؤسسه انتشاراتی امام صادق ـ علیه السلام ـ ، ص 685.
[3] . طوسی،‌ الغیبه، تهران، مکتبه نینوی ، ص240.